Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti

Ovqat mahsulotlarining o’rtacha kaloriyaligi (kDj - g) 
Ovqat mahsulotlari 
Organizmdan tashqarida 
yondanda 
Organizmda 
oksidlanganda 
Karbonsuvlar
17,18 
17,18 
Yog’lar
39,39 
38,97 
Oqsillar
23,46 
17,18 
Organizmda hosil bo’ladigan energiyani bevosita va bilvosita 
kalorimetriya usullarida aniqlash mumkin. 
Bevosita kolorimetriyada organizmdan ajralib chiqadigan issiqlikni 
sezuvchi maxsus murakkab jihozlar-kalorimetrik kameralardan foydalaniladi. 
Kalorimetrda tekshirish juda aniq natija berishi mumkin. 
Organizmda oksidlanish jarayonlari energiya manbai hisoblanadi, bu 
jarayonlarda O
2
sarflanadi va CO
2
hosil bo’ladi, shuning uchun gazlar 
almashinuvini tekshirish asosida, ya’ni yutilgan O
2 
va ajralib chiqqan CO
2
miqdorida qarab tananing qancha energiya sarflaganini aniqlash mumkin. Bu 
usul bilvosita kalorimetriya deb ataladi. 
Organizmda ajralib chiqqan CO
2
hajmining yutilgan O
2
hajmiga 
nisbati nafas koeffisiyenti (NK) deb ataladi. Oqsillar, yog’lar va uglevodlar 

---

27 
oksidlanganda nafas koeffisiyenti turlicha bo’ladi. Avvalo, tana karbonsuvlar 
iste’mol qilganda nafas koeffisiyenti qancha bo’lishini ko’rib chiqaylik. 
Misol uchun, glyukozani olaylik. Bir molekula glyukoza oksdlanishining 
umumiy yakuniy quyidagi formula bilan ifodalash mumkin.
C
6
H
12
O
3
+6CO
2
+6H
2
O 
Reaksiya tenglamasidan ko’rinib tiribdiki, glyukoza oksidlanganda 
necha molekula SO
2
hosil bo’lsa, o’shancha molekula O
2
sarf qilinadi. 
Organizmda bo’lib o’tadigan oksidlanish – qaytarilishi jarayonlari 
natijasida gazlarning o’zlashtirilishi va ajralib chiqishga oid sarhisob olib 
borish. Avogadro qonuniga bo’ysinadi. 
Xususan, glyukoza oksidlanganda nafas koeffisiyenti (SO
2
ning O
2
ga 
nisbati) 1 ga teng bo’ladi. Boshqa karbonsuvlar oksidlanganda ham nafas 
koeffisiyenti shuncha bo’ladi. Yog’lar va oqsillar oksidlanganda nafas 
koeffisiyenti 1 dan kam bo’ladi, ya’ni yog’lar oksidlanganda nafas 
koeffisiyenti 0,7 ga, oqsillar oksidlanganda NK-0,8 ga teng bo’ladi. Odam 
aralash ovqatlar iste’mol qilib turganida NK-0,85-0,9 atrofida bo’ladi. 
Nafas koeffisiyentini aniqlash orqali O
2
ning issiqlik ekvivalentini 
bilish mumkin. O
2
ning kalorimetrik ekvivalenti deganda bir litr O
2
qabul 
qilinganda ajralib chiqqan issiqlik miqdori tushuniladi. O
2
ning kalorimetrik 
ekvivalenti moddalar almashinuviga bog’liq. 
Odam organizmida almashinuvi jarayonlarining boshqarilishida asosan 
asab va gumoral bosqich, ya’ni neyroendokrin tizimning faoliyati 
ahamiyatlidir. Gumoral boshqarilish bo’yicha fikr yuritilganda gormonlar 
fermentlar foalligiga, sinteziga va membranalar o’tkazuvchanligiga ta’sir 
qiladi. Gormonlar asosan fermentlar molekulasining strukturasiga ta’sir qilib, 

---

28 
fermentni faollashtirsa, boshqa fermentning ta’sirini tormozlaydigan 
xususiyatga ega. 
Gormonlarning oqsil sinteziga ta’siri hujayraning apparatiga ta’sir 
etishi yo’li bilan oshadi. Ko’pgina gormonlar hujayra membranalari va 
subhujayraviy elementlarning membranalari o’tkazuvchanligiga (ularda 
modda almashinuvining alohida shakllari, fazalari bo’lib o’tadi) faol ta’sir 
qila olish xususiyatiga ega. Shuningdek, insulin to’qimalarining hujayra 
membranalari 
tomonidan 
glyukozani 
o’tkazuvchanlik 
qobiliyatini 
kuchaytiradi. Buning natijasida hujayralarga glyukozaning o’tishi kuchayadi. 
Qolqonsimon bez gormonitiroksin – mitoxondriya membranalari holatiga 
taxsir 
qiladi, 
buyrak 
usti 
bezining 
gormonlari 
esa 
lizosomalar 
membranalariga ta’sir qiladi. 
Metabolizmning eng yuqori boshqarilishi – bu asab boshqarilishidir. 
Oziqlanish va modda almashinuvining muvofiqlashuvi jarayonlariga asab 
tizimining ta’siri alohida ahamiyatga ega bo’lib, bu narsa asab tizimining 
trofik funksiyasini belgilaydi. Asab tizimining trofik funksiyasi haqidagi 
ta’limotni I.P.Pavlov rivojlantirgan. Uning asosini miokarddagi modda
almashinuviga ta’sir qilib turadi. Shunday asablar aniqlanganki, ular yurak 
mushagini qisqarishini kuchaytiradi yoki susaytiradi. 
L.A.Orbeli simpatik tolalarni ta’sirlash orqali charchagan mushakning 
qo’zg’alishini va uning ishga loyiq bo’lib qolishini aniqlab berdi. Trofik 
samara boshqa asab tolalari uchun ham xos xususiyatdir. Asab tolalarini 
qirqib qo’yish to’qimalarda oziqlanish (trofika)ning izdan chiqarishga olib 
keladi. 
Hujayralarga asab tizimi tomonidan ko’rsatiladigan trofik ta’sir hali 
yetarlicha o’rganilmagan. To’qimalar trofikaning boshqaruvchi bolizmining 

---

29 
mahsulotlari bo’lishi mumkin, asab hujayrasining tanasida sintezlanadi va 
oksoplazmasiga o’tadi, degan taxminlar bor. 
Miyaning gipotalamik qismi va bosh miya yarim sharlari po’stlog’i 
orqali moddalar almashinuviga ta’siri. 
Modda amlashinuvi o’zgarishlari shartli refleks ekanligi bosh miya 
po’stlog’ining 
olib 
tashlangandan 
keyin 
almashinuvining 
muhim 
o’zgarishlaridan biri bo’lgan emosional holatlar qon o’zgarishi va qonda 
shakar miqdorining oshishida isbotlanadi. 
Asab va endokrin mexanizmlar birgalikda bitta yagona asab-gumoral 
tizim sifatida ta’sir qiladi. Asab-gumoral mexanizmlarning aniq va bir 
maqsadga muvofiq boshqaruvchi ta’sirotlari periferik to’qimalardagi 
metabolizm holatiga oid ma’lumotlarning doimiy ravishda yetkazilishi 
ta’minlanganda namayon bo’ladi. 
Asab tizimining uchlariga modda almashinuvi mahsulotlari ta’sir etishi 
va gumoral yo’l bilan asab markazlariga yoki endokrin bezlariga 
yetkaziladigan modda almashinuvining boshqariluvida muhim ahamiyatga 
ega ya’ni modda almashinuv mahsulotlarining ta’siri qayta aloqa vazifasini 
amalga oshirishi mumkin. Ko’rsatib o’tilgan boshqaruvchi tizimlar o’z 
funksiyasini to’qima suyuqligi, limfa va qonning kimyoviy tarkibini va 
fizikaviy xossalarining dinamik doimiyligini ta’minlash orqali amalga 
oshiradi va bu moddalar odam organizmida doimiy ko’rsatkich darajasida 
bo’lishi lozim.
Fransiya fizologi K.Bernar 1878 yilda qon, limfa va to’qima 
suyuqligini bitta yagona «ichki muhit» tushunchasiga birlashtirdi va normal 
hayot faoliyati uchun ichki muhit doimiyligi muhim ro’l o’ynashiga e’tibor 
berdi. 

---

30 
Organizmning ichki muhit to’g’risidagi ta’limotini davom ettirgan 
holda U.Kenna, 1929 yilda «gomeostaz» tizimini taklif qildi. Gomeostaz 
deganda ichki muhit xossasi va tarkibi doimiyligining nisbati tushuniladi, bu 
narsa hayotiy jarayonining sifat va miqdor ko’rsatkichi hisoblanib, u 
organizmning bu tizimini doimiy bir maromda saqlab turish qobiliyatidir. Bu 
barqaror va doimiy ko’rsatkichlarini biologik ko’rsatkichlar deyiladi. Misol 
uchun, bularga: qondagi shakar miqdori, vodorod, natriy, kaliy, kalsiy, xlor, 
fosfor ionlari, oqsil konsentrasiyasi va qonning asosiy osmatik bosimi kabi 
ko’rsatkichlarni kiritish mumkin. 
Energiya hosil bo’lishi va sarflanishi. Yuqorida aytilganidek, moddalar 
almashinuvida, ya’ni oqsillar, yog’lar, karbonsuvlarning kislorod bilan 
oksidlanib parchalanishi natijasida energiya hosil bo’ladi. Bu energiya 
organizmda barcha fiziologik jarayonlarning to’xtovsiz davom etishi usun 
sarflanadi.
Energiya almashinuvida ajenozintrifosfat kislotasi (AUF) markaziy 
o’rin egallaydi. Turli makroegik birikmalardan hosil bo’lgan AUF o’z 
navbatida ularning sintezida asosiy rol o’ynaydi. 
Turli organik moddalarning parchalaishi natijasida hosil bo’lgan 
energiya AUF shaklida saqlanib, zaxira bo’lib turadi. AUF organizmning har 
bir hujayrasida bo’ladi. Uning eng ko’p miqdori skelet mushaklarda uchraydi 
– 0,2-0,5% hujayraning har bir faoliyati to’g’ridan-to’g’ri AUF ning 
parchalanish vaqtida mos keladi. 
Ma’lum bir masofaga yugurish (masalan, 100 metrga) mushaklar faqat 
ulardagi zaxiraviy AUF energiyasi hisobidan ishlaydi. Parchalangan AUF 
molekulalari yana boshqatdan qayta qisqarishini ta’minlash uchun qayta 

---

31 
tiklanish kerak. Bu jarayon karbonsuvlar va boshqa moddalar parchalanishi 
natijasida ajralib chiqqan energiya hisobidan amalga oshadi. 
Shunday qilib, organizm to’qimalar, a’zolar va hujayralarning 
funksional faoliyati uchun AUF yagona va universal energiya manbai bo’lib 
xizmat 
qiladi. 
Organizmning 
energiyasi moddalar 
almashinuvi 
mushaklarning faoliyati va ovqatning yuziga xos ta’siri uchun sarflanadi. 
Organizm tomonidan sarf qilingan energiya miqdorini bilib turib, undan 
chiqariladigan issiqlik miqdorini ham aniqlash mumkin. 

---

32