Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti jismoniy madaniyat va sportni o

O’quv yurtlarida jismoniy tarbiya. Rus davlatida XVIII asrning birinchi 

choragidagi o’tkazilgan islohatlar va o’zgarishlar tizimida harbiy va fuqaro o’quv 

yurtlarida jismoniy tarbiyaning joriy etilishi Rossiyada jismoniy tarbiyaning taraqqiy 

etishi uchun juda muhim ahamiyat kasb etdi. Qilichbozlik, otda yurish, eshkak eshish, 

kema arqonlaridan tirmashib chiqish jismoniy tarbiyannig asosiy vositalari bo’lgan.  

Yuqorida eslatib o’tilgan Matematika va navigasiya fanlari maktabi jismoniy 

tarbiyani majburiy o’quv fanlaridan biri sifatida joriy etgan birinchi o’quv yurti bo’ldi. 

Maktabda boshqa fanlar bilan bir qatorda yelkanni boshqarish, eshkak eshish, rapirada 

olishishni (qilichbozlik) mashq qilish fanlari ham o’rganilar edi. Maktab binosi Suxarev 

minorasida qilichbozlik mashg’ulotlari uchun maxsus zal jihozlab qo’yilgan edi. 

1703 yili Pyotr I ning topshirig’i bilan Moskvada asir olingan nemis pastori Ernest 

Glyukning xususiy gimnaziyasi ochildi. Bu gimnaziyada boshqa o’quv fanlari bilan bir 

qatorda jismoniy tarbiya (otda yurish, chavandozlik) mashg’ulotlari ham o’tkazilar edi. 

Dengiz akademiyasida qilichbozlik, qo’l jangi usullari jismoniy tarbiya vositalari 

hisoblanardi.  

Ruhoniylargina emas, balki davlat muassasalari uchun amaldorlar tayyorlaydigan 

diniy o’quv yurtlarida ham jismoniy tarbiya joriy etiladi. Ammo diniy seminariyalarda 

jismoniy tarbiya fani boshqa fanlar bilan bir qatorda o’quv dasturi  bo’yicha 

o’tkaziladigan dunyoviy o’quv yurtlaridan farqli ravishda harakatli o’yinlar va sayrlar 

shaklida bo’lib («halol va badanni harakatlantiruvchi sayrlar…»), uning uchun har kuni 

darsdan tashqari 2 soat vaqt ajratilar edi.  

XVIII asr o’rtalarida dvoryan bolalarini harbiy xizmatga tayyorlash maqsadida 

dvoryanlar uchun maxsus o’quv yurtlari ochildi. 1731 yilda quruqlikdagi shlyaxta kadet 

korpusi, 1752 yilda dengiz shlyaxta korpusi, pajlar korpusi va boshqalar tashkil etildi. 

Jismoniy tarbiya bu o’quv yurtlari dasturiga ham kiritilgan edi. Quruqlikdagi kadet 

korpusida ot minish, qilichbozlik, raqslar, kurash, eshkak eshish va yelkan ishlari 

jismoniy tarbiya vositalari vazifasini o’tagan bo’lsa, pajlar korpusida esa otda yurish, 

qilichbozlik, to’p o’yini, kegli, raqslar jismoniy tarbiya vositalari bo’lib xizmat qilgan. 

Kadetlar jismoniy tarbiyasiga alohida e’tibor berilar edi. Bu sohada ko’proq yutuqqa ega 

bo’lgan kishilar rag’batlantirilib turilar edi. Kurash va qilichbozlik bo’yicha o’quv 

musobaqalarida muvaffaqiyat qozonganlarning nomlari saf oldida e’lon qilinardi. Otda 

yurish, qilichbozlik va raqslardan xalq oldida har yili ikki marta imtihon olinar edi.  

1755 yilda buyuk rus olimi M.V.Lomonosovning tashabbusi bilan  Moskva 

universiteti barpo qilindi. Bu universitetning o’quv fanlari orasida qilichbozlik va raqs 

---

 

46 

ham bor edi. M.V.Lomonosov asarlarida shaxsiy va ijtimoiy gigiyena, sog’liqni saqlash 

va kishi umrini uzaytirish masalalariga doir ko’rsatmalar bayon qilingan.  

Universitet qoshida o’quv rejasida  qilichbozlik va raqsga har haftada 8 soat 

(qilichbozlik uchun 4 soat va raqs uchun 4 soat) vaqt ajratilgan gimnaziya ochildi. 

Qilichbozlikdan xalq oldida imtihonlar olinar edi. Boshqalardan ko’proq ajralib turgan 

gimnast-qilichbozlar shpaga bilan mukofotlanardi.  

Jismoniy tarbiya liseylarda, xususan, Sarskoye selo liseyida nisbatan yaxshi yo’lga 

qo’yilgan edi. Bu o’quv yurtlarda jismoniy tarbiya majburiy o’quv fanlari jumlasiga kirar 

hamda uning mazmunini qilichbozlik va gimnastika tashkil etar edi. Bundan  tashqari, 

lisey o’quvchilari bo’sh vaqtlarida yugurish va kurash tushishdan musobaqalashar edilar. 

Biroq jismoniy tarbiya imtiyozli va pul bilan yaxshi ta’minlangan o’quv 

yurtlaridagina amalga oshirilar edi. Masalan, raznochinlar gimnaziyalarida jismoniy 

tarbiya bilan mutlaqo shug’ullanilmas edi. 1804 yilgi maktab islohotidan keyin 

universitetlar ustaviga «Imkoniyat bo’lgan joylarda raqs, muzika mashg’ulotlari va 

jismoniy mashqlar o’tkazilsin» deb yozilgan edi. Universitet va gimnaziyalarda jismoniy 

tarbiya uchun mablag’ ajratilmas edi. F.F.Ushakov (1744-1817), M.I.Kutuzov (1795-

1813) kabilar A.V.Suvorovning milliy harbiy va jismoniy tayyorgarlik ta’limotini davom 

ettirdi.   

Dvoryanlar pedagogikasi namoyandasi, Rossiyadagi tarbiya o’yinlarining 

asoschisi I.I.Beskoy (1704-1795 yillar) o’zining bir qancha asarlarida yosh avlod 

jismoniy tarbiyasi va yosh avlodni jismoniy chiniqtirish masalalariga e’tibor berdi. U 

tarbiya vositalaridan shaxsiy gigiyena, chiniqtirish, sezgi organlarini rivojlantirish va 

jismoniy  mashqlarga, ayniqsa, o’yinlarga alohida e’tibor berdi. U o’yinlarda jismoniy 

kamolot, shuningdek, bolalar tashabbuskorligini o’stirish vositalarini ko’rdi. XVIII asr 

oxiridagi Rossiya jamoat arboblaridan biri «Moskovskiye vedomosti»ning noshiri 

N.I.Novikov  (1744-1818 yillar) pedagogika masalalariga, xususan, jismoniy tarbiya 

masalalariga alohida ahamiyat berdi.  

N.I.Novikov o’zining «Umummaktab bilimlarini yoyish va umum salomatligi 

uchun bolalar tarbiyasi va kayfiyati to’g’risida» nomli asarida shu narsani ko’rsatib o’tdi: 

«Bolalik chog’ida harakatli o’yinlar jismoniy tarbiyaning eng muhim vositasi 

hisoblanadi. Olimlar tarbiyaning bu sohasini jismoniy tarbiya deb ataydilar». Novikov 

faol harakatlar, yurish, yugurish, harakatli o’yinlar, chiniqtirish mashqlari, ovqatlanish va 

dam olish rejimini jismoniy tarbiya mazmuniga kiritadi. U jismoniy mashqlarni 

qo’llashnigina emas, balki ularning foydasini tushuntirib o’tishni ham maslahat berdi.  

Buyuk rus ma’rifatchisi, inqilobchi va materialist faylasuf A.N.Radishchev (1749-

1802 yillar) o’zining ta’lim-tarbiyaviy va falsafiy asarlarida takabbur oliftalar 

tayyorlashni nazarda tutuvchi dvoryanlar tarbiyasining joriy etilishiga qat’iy qarshi 

chiqdi. U tarbiyaning asosiy maqsadi o’z Vatani vatanparvarlari -  xalq baxt-saodati 

uchun faol kurashchilarni tayyorlash deb bildi. Uning fikricha, jismoniy tarbiyaning 

asosiy vazifasi organizmni chiniqtirish va uning barcha  organlarini taraqqiy ettirish yo’li 

bilan  odamning jismoniy kuchi va ma’naviy qobiliyatlarini takomillashtirishdir. 

Radishchev mehnatni hamda yugurish, uloqtirish yoki irg’itish, sakrash, otda 

yurish kabi xalq jismoniy mashq turlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi. U, 

jismoniy tarbiya metodlari, birinchi navbatda, odam organizmini har taraflama 

takomillashtirishga, odamda har xil hayot, mehnat va turmush sharoitida ham tadbirkorlik 

bilan ish tuta olish xislatlarini tarbiyalashga qaratilgan bo’lmog’i kerak, degan oqilona 

fikrga keldi.  

---

 

47 

Rus olimlarining bir qancha asarlari jismoniy tarbiyaga doir ta’lim-tarbiya 

to’g’risidagi fikrlarni taraqqiy ettirish bilan  bir qatorda jismoniy tarbiyaning tabiiy-ilmiy 

asoslarini rivojlantirish uchun ham katta ahamiyat kasb etdi.  

Akademik A.P.Protasov 1765 yili Rossiya Fanlar akademiyasining ilmiy majlisida 

so’zga chiqib: «Bolalar jismoniy tarbiyasi haqida» va «Sog’liqni saqlash uchun 

haraktlanish kerakligi to’g’risida» degan ikkita ma’ruza qildi. U o’zining bu 

ma’ruzalarida odam organizmini o’stirish va mustahkamlash uchun jismoniy 

mashqlarning muhim rolini ko’rsatib o’tdi.  

Demokrat V.G.Belinskiy (1811-1848 y.) o’z asasrlarida jismoniy tarbiya 

masalalari haqida to’xtalib o’tib, usti yaltiroq va formalistik ruhdagi burjua gimngastika 

sistemasini qattiq tanqid qildi. U Rossiyadagi hukmron sinf vakillarini G’arbiy  Yevropa 

mamlakatlariga taklif qilinganliklari uchun tanqid ostiga oldi hamda jismoniy tarbiyaning 

rus xalqiga xos vositalarini o’rganishga va ulardan foydalanishga chiqardi.  

V.G.Belinskiy jismoniy tarbiyaga, uni odam hayotining ijtimoiy sharoitidan 

ajratgan holda qarab bo’lmasligini ta’kidlab o’tdi. Tarbiyaga, shu jumladan, jismoniy 

tarbiyaga ham xalq ishi uchun kurashishga qodir bo’lgan inson-grajdanga nisbatan 

qo’llaniladigan bir narsa deb qaramoq kerak. Bunday kishini tarbiyalash ishi har 

tomonlama bo’lmog’i lozim, aks holda, u tarbiya o’zining butun ma’nosini yo’qotadi, - 

deb ta’kidladi. V.G.Belinskiy tarbiyaning har bir tomoni deganda aqliy, ahloqiy va 

jismoniy tarbiya birligini nazarda tutdi. V.G.Belinskiy tarbiyaning serqirraligi g’oyasi, 

ma’naviy va jismoniy tarbiyaning bir-biriga bog’liqligi g’oyasi biror narsa vositasida 

o’ylab chiqilgan formula narsa emasligini, inson organizmidagi ruhiy jarayonlar uning 

jismoniy holatiga tabiatan bog’liqligini ko’rsatib o’tdi. Belinskiyning fikricha, jismoniy 

tarbiya  aqliy va ahloqiy tarbiyaning dastlabki asosi bo’lmog’i darkor. Jismoniy tarbiya 

odam sog’lig’ini mustahkamlash hamda uning jismoniy va irodaviy fazilatlarini o’stirish 

vazifalarini o’tashi kerak. Biroq jismoniy tarbiya, V.G.Belinskiy ta’kidlashicha, 

tarbiyalanuvchilarning anatomik-fiziologik xususiyatlariga qat’iy muvofiq ravishda 

o’tkazilgan, tarbiyaning boshqa sohalari bilan uzviy ravishda bog’lab olib borilgan 

taqdirdagina kutilgan natijalarni berishi mumkin. 

V.G.Belinskiy yugurish, sakrash, «Gimnastika  ermaklar» va, ayniqsa, xalq 

o’yinlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi, zeroki, boshqa hyech qanday 

jismoniy mashq o’yinlar singari kishida iroda, tashabbuskorlik, faollik kabi fazilatlarni 

rivojlantira olmaydi, har tomonlama uni kamol toptira olmaydi.  

XVIII asrning birinchi choragida Rossiyada yuz bergan iqtisodiy va madaniy 

o’zgarishlar hukmron sinflar jismoniy tarbiyasini taraqqiy ettirish uchun qulay sharoit 

yaratdi. Jismoniy tarbiya elementlari rus dvoryanlari turmushiga kengroq joriy qilina 

boshladi. Harbiy va ayrim fuqarolar bilim yurtlarida jismoniy tarbiya majburiy fan 

tariqasida joriy etildi. O’quv yurtlari va harbiy bilim yurtlarida maxsus jismoniy 

mashqlar dasturlari kiritildi. Bunda P.F.Lesgaftning (1837-1909 y.) hissasi va xizmati 

kattadir. Harbiy

 

kuchlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligi yanada taraqqiy etdi. Jismoniy 

tarbiyaning ta’lim-tarbiyaviy va tabiiy-ilmiy asoslari tarkib topa boshladi.  

Xalq ommasi jismoniy tarbiyasida feodalizmning buzilishi va kapitalistik 

munosabatlarning taraqqiy eta boshlashi davrida deyarli o’zgarishlar yuz bermadi. Rus 

mehnatkashlari ommasi va Rossiyadagi boshqa xalqlar ayovsiz ekspluatasiya, 

qashshoqlik va siyosiy huquqsizlik sharoitida bolalar hamda yoshlarni jismonan o’stirish 

va sog’lomlashtirish maqsadida jismoniy mashqlardan keng foydalanish imkoniyatidan 

mahrum edilar. Xalq hayotida jismoniy mashqlar va chiniqtirish metodlarining an’anaviy 

xalq turlari saqlanib qoldi.  

---

 

48