Alisher Navoiy nomidagi o’zbek tili va adabiyoti universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti 304-guruh talabasi Numonova Dilnozaning o’zbek terminologiyasi va lug’atchiligi fanidan qayta topshirish ishi

Qadimiy so’zlar lug’ati 
Demak, yangilik va eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lmagan sozlar eskirgan qatlam. So‘z 
ifodalaydigan predmet yoki tushuncha hayotda yo‘qolishi, yoki ularning ma‘nosini 
ifodalaydigan boshqa so‘zlarning paydo bolishi munosabati bilan ayrim so‘zlar asta-sekin 
qo‘llanilmay unutila boradi. Ular nutqda kam qo‘llanadi. Ularning ba‘zilarini tushunish 
mumkin, ayrimlarini ko‘pchilik tushunmaydi, ular badiiy va ilmiy adabiyotlarda qo‘llansa, 
izoh talab etadi. Eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan 
leksika 2 turga ajratiladi: 
1. Tarixiy so‘zlar yoki istorizmlar. 
2. Arxaik so‘zlar yoki arxaizmlar. 
Tarixiy so‘zlar o‘tmishdagi narsa va hodisalarning nomi bo‘lgan, ammo hozir eskirib 
qolgan so‘zlar tarixiy so‘zlar deyiladi. Tarixiy so‘zlar jamiyatda yo‘q bolib ketgan 
narsalar, shaxslar haqida gap borganda qo‘llaniladi. Hozirgi tilda ularning sinonimi yo‘q. 

---

Masalan: foytun, yasovul, taxt, kanizak, dinor (tilla pul), chaqirim (1 km), tosh (8 chaqirim 
– 8 km), gaz (71 sm), botmon (176, 128 kg), misqol (4,25 g.), miri (5 tiyin). 
Ba‘zi so‘zlar til taraqqiyoti davomida turli xil narsalarni ifodalaydigan bo‘lib qoladi. 
Bunday so‘zlarning bir ma‘nosi eskirsa, ikkinchi xil ma‘nosi zamonaviy qatlamda 
ishlatiladi. 
Masalan: boy so‘zining ma‘nosini qiyoslang: Boy Yo‘lchini zimdan kuzatdi (Oybek). Sen 
boy bo‘laman deb nima ishlarni qilmading, oqibati nima bo‘ldi? 
Arxaik sozlar. Hozir mavjud bo‘lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan nomlari arxaik 
so‘zlar deyiladi. Arxaik so‘zlar yig‘indisi arxaizmlar deyiladi. Arxaizm – grekcha so‘z 
bo‘lib, archaios – «qadimgi» degan ma‘noni bildiradi. 
Eskirgan so‘z ifoda etayotgan narsa-hodisalar hozirgi hayotda bor bo‘lgani uchun uning 
eskirgan nomini almashmay oladigan zamonaviy qatlamga oid so‘z mavjud boladi. Aslida 
bir narsaning birdan ortiq nomi bo‘lsa, ulardan til taraqqiyoti qonuniyatlariga javob bera 
oladigan tilda saqlanib qoladi, javob bera olmaydigani eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lib, 
ishlatilmay qolib ketadi. Masalan, sekretar – kotib, mirzo, kotiba. Ular ichidan kotib so‘zi 
hozirgi kunda kishilar tomonidan keng ko‘lamda qo‘llanilyapti. Sekretar so‘zi eskirib, 
arxaiklashib qolgan. Arxaik so‘zlar sozlovchining ko‘z oldida iste‘moldan chiqib 
ketayotgan so‘zlardir: revolyutsiya (inqilob), tuman (rayon), viloyat (oblast), baynalmilal 
(internotsional). 
Masalan: bitik (kitob), ulus, budun (xalq), omiz (ko‘krak) kabi. 
So‘zlar butun holda arxaiklashishi yoki uning biror ma‘nosi arxaiklashishi mumkin. 
Shunga ko‘ra ular: a) leksik arxaizmlar; b) semantik arxaizmlar tarzida ikki xil boladi. 
Leksik arxaizmda so‘z eskiradi: gulgun, siymo (obraz). 
Semantik arxaizmda ma‘no eskiradi: chechak – «gul» ma‘nosida eskirgan, bekat – 
karvonlar to‘xtaydigan joy ma‘nosida eskirgan, bagir – «jigar» ma‘nosida eskirgan, davlat 
– «boylik» ma‘nosida eskirgan. 
Arxaiklashish iboralarda ham, grammatik hodisalar doirasida ham yuz beradi. Iboralarning 
arxaiklashish holati kop, lekin grammatik hodisalarning arxaiklashishi ham uchraydi: dasti 
alif –lom qilib, gardonini ham qilib, yoqasini chop etmoq (iboralar); sifatdoshning –din, -
mish shakllari, ravishdoshning –bon, -ibon shakllari, -dur – kesimlikni ko‘rsatuvchi 
bog‘lama eskirgan grammatik shakllardir. 
Fonetik arxaizmlar ham mavjud bo`lib, unda tovush eskiradi: sobun, qaboq kabi (sovun, 
qovoq).