Alisher Navoiy nomidagi o’zbek tili va adabiyoti universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti 304-guruh talabasi Numonova Dilnozaning o’zbek terminologiyasi va lug’atchiligi fanidan qayta topshirish ishi

Antonimlar lug’ati 
O‘zbek tili antonimlari lug'atini tuzishda, tilshunoslikda ma'lum bo'lgan antonym 
lug'atlarini tuzish tajribalarini o'rganish lozim. Bulardan: V. N. Komisarovning «Hozirgi 
ingliz tili antonimlari lug'ati» katta qiziqish tug'diradi.Lug'at asosan so'z boshi, tub 
antonimlar lug'ati va affiksli antonimlar lug'ati kabi qismlarga bo'linadi.Atonimlarni 
quyidagicha izohlaydi: «To'la antonimlarda ham ikki tomon—inkor qilish ham, belgilar 
zidligi ham mavjud. Bundan tashhari, ularni birga-juft holda olinar ekan, bir umumiy 
tushuncha kelib chiqadi. 

---

Bunday umumiy tushuncha yo biron olmosh bilan yoki ma'no hajmi keng bo'lgan boshqa 
bir so'z bilan ifodalanishi mumkin. Solishtiring: Yaxsh-yomon — hamma, do'st-dushman 
— hamma, erta-kech — har vast, oshna-begona -hamma, eski-yangi — har xil, ostin-ustin 
— to'polon, olish-berish — aloqa, bordi-keldi — aloqa. 
Yarim antonimlarni tilshunos quyidagncha tushuntiradi: «Yarim antonimlarda belgilarning 
zidligi asosiy o'rinda turadi. Inkor qilish, yuqorida aytilganidek, kuchsiz, sezilar-sezilmas 
bo'lib, ularni juft holda olib, biror umumiy tushunchaga to'la ravishda tenglashtirish har 
vaqt mumkin bo'la bermaydi. Masalan: er-xotin — oila (ammo oila ersiz yoki xotinsiz 
bo'lnshi mumkin), opa-singil — hamshiralar (ulardan biri «hamshira» deyish mumkin), 
o'gil-qiz — bolalar (ulardan birini, ko'pligini ham «bolalar» deyish mumkin) yigit-qiz. 
chol-kampir, kuz-bahor, aka-uka kabilar uchun ham xuddi shunday bir umumiy 
tushunchaga tenglik xarakterli emas. 
1.
to'la antonimlar mustaqil bo'lib, ularning qarama-qarshi ma'no bildirishi uchui 
koitekst 
2.
bo'lishi shart emas: qurmoq-bizmoq, tirik-o'lik, ko'pchilik-ozchilik, past-baland, 
3.
yorug'-qorong'i va shu ko‘rinishda. 
2. Antovimik juftlikdagi so'zlarning biri, ikkinchisi bilan o'rin almashtira oladi: arzon 
qimmat yoki qimmat-arzon kabi. O‘zbek tilida ko'pgina antonim so'zlarni stili talabiga 
ko'ra almashtirib bo'lmaydi. katta-kichik, yaxshi-yomon; -u, -yu yuklamalari bog'lovchi 
vazifasida qo'llanganda ham antonim so'zlarning o'rni o‘zgarmaydi. Kunu tun katta-yu 
kichik. Ammo: kichik-u katta tarzida qo'llanmaydi. 
3. Bir semantik zanjirga aloqador bo'ladi: kun-tun(vaqt) o'ng-chap (tomon) kabi. 
4. Antonimik juftlikni tashkil etuvchi to'la antonimlarning har biri o'z sinonimlariga, ya'ni 
to'liqsiz antonimlarga ega bo'lishi mumkin: sovuq-issiq, sovuq-qaynoq, sovuq-jazira, 
sovuq-qizib ketgan (qizigan) kabi. 
5. To'la antonimlardan yangi, hatto boshqa turkumdagi so'zlar yasalganda ham (ular o'zak 
e'tibori bilan) o'zaro ma'no zidligini saqlaydi: yosh-qari (sifat), yoshlik-qarilik (ot) 
yosharmoq-qartaymoq (fe'l) kabi. 

---

6. Ular ko'p ishlatiladi, kishilarning xotirasida chuqur o'rnashgan bo'ladi. Shuning uchun 
ularning birini aytish bilan ikkinchisi esga kelaveradi: er-osmon, olmoq-sotmoq va shu 
ko‘rinishda. 
7. Antonimik juftlikdagi so'zlar hamma yoki bir necha ma'nosi bilan o'zaro antonim bo'lib 
keladi. 
8. Antonimik juftlikdagi so'zlar grammatik bir so'z turkumiga oid bo'ladi: hayot-o'lim (ot), 
yaxshi-yomon(sifat) va shu ko‘rinishda. 
Tilshunoslar to'liqsiz antonimlarni quyidagi belgilar asosida ko'rsatadi. 
1. To'liqsiz antonimlar asosan fikrni aniq ifodalash, yorqin obrazlar yaratish uchun 
ishlatilib, ular ko'pincha nutq jarayonida, kutilmaganda yuzaga keladi, doim yangilikdek 
sezilib turadi. 
2. Antonimik juftlikdagi so'zlardan biri ikkinchisining ta'sirida qo'shimcha ma'no 
nozikligiga ega bo'ladi. 
3. To'liqsiz antonimlarning hosil bo'lishida bir so'zga teng bo'lgan frazeologik birliklar 
ishtirok etishi mumkin. 
Keltirilgan misollardan ko'rinadiki, antonimlarning to'la va yarim yoki to'liqsiz 
antonimlarga ajratishda, asosan, ularning nutqda qo‘llanilishidagi xususiyatlari, bir 
semantik zanjirga, bir so'z turkumiga oidligi, stilistik farqlar, emodionallik kabi xislatlar 
nazarda tutiladi. M. R. Livov bunda antonimik juftlikdagi so'zlarning leksik ma'nolari 
miqdorini tilga olgan bo'lsa-da (7-punkt), biroq u ko'p ma'noli so'zlar hamma ma'nolari 
bilan yoki faqat bir necha ma'nosi bilan bir-biriga zid qo'yiladimi bunga befarq qarab, 
ularni har ikki holda ham to'la antonimlar qatoriga kiritadi.