D ostonning
turkiylar
bilan
yaqinlik
tom oni.
Qadimshunoslar «Bilgamish» yaratilgan shumer tilini biror
til oilasiga kiritish qiyin, deb hisoblavdilar. Shu sababli ham
174
bu tilni b a ’zan turkiylar, b a ’zan hindlarning qadimgi mund
tiliga taqqoslashlar bo'lgan. X o‘sh, «Bilgamish»ningqadimgi
turkiylarga aloqador tomoni bormi? Kuzatishlar dostonning
turkiylar bilan aloqador tomonlari ham borligini ko'rsatadi.
1.
«Bilgamish» yaratilgan tilni qadim shunoslar o ‘lik til
deb h is o b la sh a d i. S h u m e r tili m ilo d d a n avvalgi t o ‘rt
minginchi yillikning oxirlaridan birinchi ming yilliklargacha
am a ld a b o 'lg a n . Tarixiy m a n b a la r g a k o ‘ra, s h u m erlar
miloddan avvalgi ikki minginchi yillikning birinchi yarmida
akkadlar, keyinchalik Bobil davlati tarkibiga qo'shilgan.
Natijada. ularning tili bu xalqlar tili bilan chatishib ketgan.
Shumer xalqining ijtimoiy-siyosiy tarixi nuqtai nazaridan
b u fik rla r t o ‘g ‘ri. Lekin uch m ing yil d a v o m id a fan.
m a d a n iy a t, a d a b iy o t, din va turli xil d a v la t h u jjatlari
yaratilgan tilning tarix sahnasiga kirib kelishi va y o ‘qolib
ketishini ertaklardagi voqealardek tushunish ajablanarlidir.
U ch ming yil d av o m id a yaratilgan m ad an iy atn i hozirgi
davrda yashayotgan aniq bir xalqning ota-bobolari nomi
bilan b o g 'la s h j a h o n d a u l u g 1 sa n a lg a n b ir o r x alq n in g
madaniyatini kamsitmaydi. Shumer tilining gram m atik va
leksik tarkibi turkiy tilga mos tushishini aytishga uringan
o lim larn i, ikkinchi g u ru h la ri fan ta ziy ac h i, deb ta n q id
qilishdi. Masalan, F. Xommel birinchilardan b o ‘lib, shumer
tilini turkiy tilga nisbat bergan. Bizning zam onam izga kelib
q ozo q shoiri O '.S u la y m o n o v bu tilni u ral-o lto y til lari
oilasiga kiritishga harakat kilgan. Polyak olimi Ya. Braun
tib e t, M .S eretelli g r u z in tilla ri o ila s ig a m a n s u b deb
hisoblaydi. Shumershunos 1. M. D yakonov esa bu fikrlarni
faraz deb tushunadi va ularning taqqoslarini inkor etadi.
O 'rn i kelganda aytish kerakki, bu d i m O lm a-otadan 50
kilometr uzoqlikda Issiq daryosi b o ‘yidagi q o ‘r g ‘ondan
topilgan yozuvm k o ‘pgina turkiyshunoslar sak turklariga
nisbat berganida va o ‘qib asoslashganida ham tan olishni
istamagan edi.
175
Shumer tilini hozirgi qaysi tillar oilasiga kiritish mumkin
deb aytishdan k o ‘ra, masalaga hozirgi qaysi tillarni shumer
tili oilasiga kiritish mumkinligi nuqtai nazaridan yondashish
t o ‘g ‘ridir. Chunki, shumer tili 4 ming yil oldin muomalada
b o ‘lgan. Bu tilda gaplashuvchi jam o a ming yillar davomida
jah o n n in g turli q it’alariga k o 'chgan, turli qabilalar bilan
q o ‘shilib ketgani, tabiiy. Z o ta n , q a d im s h u n o s la r h am
shundan guvohlik berishadi. Shumer tilini hozirgi bir xalq
tili bilan gramm atik va leksik jihatdan qiyosan o ‘rganish
m a sa la n i o y d in la s h tir m a y d i. C h u n k i, b a ’zi tilla rn in g
rivojlanib ketishi, taraqqiyoti o ‘zining qadimiyligini saqlab
qolgan emas. Agar hozirgi turkiy tillarning kelib chiqish oilasi
shumer tilidan deb olinadigan b o ‘lsa, u holda barcha turkiy
tillar tadqiqot doirasiga tortilm og‘i kerak.
Masalan, shumer tilida ama - ona. M ahmud Koshg‘ariyning
yozishicha, qaysidir oikalardan turkiylar mamlakatiga k o ‘chib
kelgan tubutliklar onani uma deb atashadi. T urkiy qavmlaming
ayollardan tashkil topganjangovar guruhi Ama zonkadir. Ada
- otadir. Bu so‘z turkiylar uchun tushunarli. Kisikil - qiz, ayol.
Q adim gi tu rk iy larda bu m a ’no kis, kishi s o ‘zlari orqali
ifodalangan. Shumerlarga xos «s» va «sh»ning almashinuvi
e’tiborga oiinsa, uning turkiycha bilan yaqinligi bor. Bizning
tilim izdagi egar s o ‘zi s h u m e r la r n in g eger - bel o rq an i
ifo d a la y d ig a n s o ‘ziga yaqin tu ra d i. K usa - kursidir.
T urkiylaming «г» harlini aytolmaydigan (masalan, kursi - kussi,
m a rd o n - m a d d o n , t o ‘rt - t o ‘t kabi) lahjalari mavjud.
Shumerlarda ug‘ - xalq, ken - kengashma’nosini beradi. Ug‘ken
- xalq yig‘ilib kengashadigan joy. Demak, ken - kengash, ayni
paytda turli joylardan keladigan xalqlarning to ‘planib, maslahat
o'tkazadigan markazi m a ’nosini ham anglatadi. Bu, albatta.
turkiylarda ken (kent) shahar (Toshkent kabi) mazmuniga ham
mosdir.
Shumer va turkiy tillar o it a s id a g i yaqinlikni qiyosan
o ‘rg a n is h ishiga O i S u l a y m a n o v b ir in c h ila r d a n bo ‘lib
176
kirishgan, shumer tilidagi oltmishdan ortiq so ‘zning hozirgi
turkiy tillarda qo'llanilishi ham d a bu tillardagi so ‘zlar bilan
o ' z a k d o s h e k a n l ig in i i s b o t l a g a n edi. O lim s h u m e r
atamasining m a ’nosi haqida ham fikr yuritar ekan, bu so‘zni
«sub
yer», «sibir», «yer - sub» so ‘zlari bilan o ‘zakdosh
deb tu sh un ad i h am d a yer-suv m azm unini beradi, degan
f a r a z g a k eladi. C h in d a n h a m tu r k iy la r g a xos to v u s h
o'zgarish hodisalari («sh» «s», « т » - «Ь») shumerni «sub
- yer» deb o ‘qishga imkon beradi.
Badiiy asarni m a ’lum bir xalq adabiyotiga nisbat berish
uchun faq at tilni asos qilib olish yetarli emas. Bunday
muammoli masalalar tu g ilg anid a badiiy asarda aks etgan
diniy e ’tiq o d la r, q a b ila yoki x a lq la rn in g u rf-o d a tla ri,
obrazlarning xarakteri va qahramonligi so'nggi asrlardagi
qaysi xalqning turmushida saqlanganligi nuqtai nazaridan
ham yondashish kerak. «Bilgamish» dostonini turkiy xalqlar
adabiy merosiga nisbat berishda o ‘zaro mushtarak qadimiylik
belgilari saqlanib qolgani asos bo'lib xizmat qiladi.
T u r k i y q a b i l a l a r n i n g en g q a d i m g i q a v m i g u m e r
h iso b la n ad i. Bu qavm o ‘zlarini N u h t o ‘fo n id a n s o ‘ng
d u n y o d a p a y d o b o ‘lg a n b i r i n c h i x a l q l a r d a n d eb
tu s h u n is h g a n . Q a d im s h u n o s la r tu r k i y la r n in g k im m er
qabilasini gumer qavmining nomi sifatida e’tirof etishadi.
A n tik y u n o n va o s s u r iy ta r i x c h il a r in i n g k i t o b l a r i d a
k im m e r la r h a q i d a boy m a ’lu m o tla r berilgan. T arix iy
a s a r la r d a bu tu rk iy q a b ila n in g nom i gim m cr, k im m er
shaklida, shumer esa b a'zan sumer shaklida ham vozilgan.
Shumer va kimmer nom larida m antiqan bog‘lanish ham da
ohangdorlik bor. Qolavcrsa, gumerlar ham sluimcrlardck
dunyodagi eng qadimgi qabilalardan biridir.
2.
Antik davr yunon va ossuriy tilida yaratilgan tarixiy
k it o b l a r d a k im m e r iy la r n in g v a ta n i S h im o ld a
Q rim
a t r o f l a r i d a
d eb
k o ' r s a t i l g a n .
S h u m e r l a r
esa
M esopatam iyada yashaganlar. X o'sh, uzoq Mesopatamiya
177
bilan kim merlar o ‘rtasida yaqinlik b o ig a n m i? Shumer va
kim mer xalqini bir-bii iga bog'laydigan asoslar nimada?
«Bibliya»da k o'rsa tilg an gum erning o ‘g ‘illaridan biri
Ashkanoz. Bu qavm tarixda skiflar nomi bilan yuritiladi.
G um erning yana bir o ‘g ‘li T u g arm a deb atalgan. U n d an
M esopatam iyada yashagan xalqlar tarqalishgan. Dem ak,
k im m er va skiflar Kichik Osiyo m a m la k a tla rig a tez-tez
h u ju m qilishi h a m d a o ‘z h u k m r o n l i g i n i o ‘tk a z is h g a
urinishining mantiqiy zamini mavjud. Axir, Ossuriya shohi
Ashshurbanipal o ‘z kutubxonasida shumeriylarning sopol
kitoblarini bekorga saqlamagan. Skif-kimmerlar hukm dori
P r o t o t e y g a
o s s u r i y l a r
s h o h i
t i n c h li k
i t t i f o q i n i
m ustahkam lash uchun o ‘z qizini xotinlikka bergan edi. Shu
k u n d an boshlab Prototey ossuriylarning shohi sifatida ham
t a n o li n g a n . Y o k i I . M . D y a k o n o v M i d i y a t a r i x i g a
b a g 'i s h l a n g a n k i t o b i d a s k ifla r s a r k a r d a s i M a d i h a m
A s h s h u r b a n i p a ln in g k u yo v i b o 'lg a n lig in i q a y d etadi.
M i d i y a s h o h i K i a k s a r M a d i n i o ‘ld i r ib , O s s u r i y a
kutubxonasini yoqib vuborishga tashkilotchilik qilishida
k a t t a m a n t i q b o r . K ia k s a r O s s u r iy a k u t u b x o n a s i d a
kimmeriy va skiflar madaniyati, tarixi va adabiyoti bitilgan
xazina borligim sezgan b o iis h i kerak.
Shumer va qadimgi mesopatamiyaliklar turkiylar bilan
yaqinligini asoslovchi yana bir necha dalillarni keltirish
mumkin. C huvashlar turkiylam ing qadimgi qavm laridan
biridir. C huvashiyajumhuriyatida Shumeriya deb ataluvchi
shahar mavjud. X asrda yashagan arab tarixchisi ibn Xovqal
m a ’lum ot berishicha, Samarqand atrofida mesopatamiyalik
iroqliklarning qishlocjlari b o ‘lgan. Ular o'zlarini doimiy
yashaydigan xalq sifatida ko'rsatishgan. Aytish kerakki,
Shumer viloyati hozir Janubiy M eso patam iy a- lroqda. A rab
tarixchilari iroqliklarning Jizzax, Toshkent atroflarida ham
qishloqlari b o ‘lishganim yozishadi. Iroqliklarning Urgutdagi
qishlog'i Vazkerd, Jizzaxdagisi Vinkerd, Toshkent atrofdagisi
178
Binkent deb alalgan. Arxeolog V.L.Vyatkin mesopatamiya-
liklarning Urgutdagi manzili bo'ylab kuzatish ishlari olib
b o r i b , u la r y a s h a g a n jo y n i Q i n g ‘ir q i s h l o g ‘id a d eb
k o ‘r s a ta d i .
Do'stlaringiz bilan baham: |