Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V



Download 7,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet92/190
Sana16.03.2022
Hajmi7,93 Mb.
#496288
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   190
Bog'liq
abdurashid abdurahmonov turkiy adabiyotning qadimgi davri

D ostonning 
turkiylar 
bilan 
yaqinlik 
tom oni.
Qadimshunoslar «Bilgamish» yaratilgan shumer tilini biror 
til oilasiga kiritish qiyin, deb hisoblavdilar. Shu sababli ham
174


bu tilni b a ’zan turkiylar, b a ’zan hindlarning qadimgi mund 
tiliga taqqoslashlar bo'lgan. X o‘sh, «Bilgamish»ningqadimgi 
turkiylarga aloqador tomoni bormi? Kuzatishlar dostonning 
turkiylar bilan aloqador tomonlari ham borligini ko'rsatadi.
1. 
«Bilgamish» yaratilgan tilni qadim shunoslar o ‘lik til 
deb h is o b la sh a d i. S h u m e r tili m ilo d d a n avvalgi t o ‘rt 
minginchi yillikning oxirlaridan birinchi ming yilliklargacha 
am a ld a b o 'lg a n . Tarixiy m a n b a la r g a k o ‘ra, s h u m erlar 
miloddan avvalgi ikki minginchi yillikning birinchi yarmida 
akkadlar, keyinchalik Bobil davlati tarkibiga qo'shilgan. 
Natijada. ularning tili bu xalqlar tili bilan chatishib ketgan.
Shumer xalqining ijtimoiy-siyosiy tarixi nuqtai nazaridan 
b u fik rla r t o ‘g ‘ri. Lekin uch m ing yil d a v o m id a fan. 
m a d a n iy a t, a d a b iy o t, din va turli xil d a v la t h u jjatlari 
yaratilgan tilning tarix sahnasiga kirib kelishi va y o ‘qolib 
ketishini ertaklardagi voqealardek tushunish ajablanarlidir. 
U ch ming yil d av o m id a yaratilgan m ad an iy atn i hozirgi 
davrda yashayotgan aniq bir xalqning ota-bobolari nomi 
bilan b o g 'la s h j a h o n d a u l u g 1 sa n a lg a n b ir o r x alq n in g
madaniyatini kamsitmaydi. Shumer tilining gram m atik va 
leksik tarkibi turkiy tilga mos tushishini aytishga uringan 
o lim larn i, ikkinchi g u ru h la ri fan ta ziy ac h i, deb ta n q id
qilishdi. Masalan, F. Xommel birinchilardan b o ‘lib, shumer 
tilini turkiy tilga nisbat bergan. Bizning zam onam izga kelib 
q ozo q shoiri O '.S u la y m o n o v bu tilni u ral-o lto y til lari 
oilasiga kiritishga harakat kilgan. Polyak olimi Ya. Braun 
tib e t, M .S eretelli g r u z in tilla ri o ila s ig a m a n s u b deb 
hisoblaydi. Shumershunos 1. M. D yakonov esa bu fikrlarni 
faraz deb tushunadi va ularning taqqoslarini inkor etadi. 
O 'rn i kelganda aytish kerakki, bu d i m O lm a-otadan 50 
kilometr uzoqlikda Issiq daryosi b o ‘yidagi q o ‘r g ‘ondan 
topilgan yozuvm k o ‘pgina turkiyshunoslar sak turklariga 
nisbat berganida va o ‘qib asoslashganida ham tan olishni 
istamagan edi.
175


Shumer tilini hozirgi qaysi tillar oilasiga kiritish mumkin 
deb aytishdan k o ‘ra, masalaga hozirgi qaysi tillarni shumer 
tili oilasiga kiritish mumkinligi nuqtai nazaridan yondashish 
t o ‘g ‘ridir. Chunki, shumer tili 4 ming yil oldin muomalada 
b o ‘lgan. Bu tilda gaplashuvchi jam o a ming yillar davomida 
jah o n n in g turli q it’alariga k o 'chgan, turli qabilalar bilan 
q o ‘shilib ketgani, tabiiy. Z o ta n , q a d im s h u n o s la r h am
shundan guvohlik berishadi. Shumer tilini hozirgi bir xalq 
tili bilan gramm atik va leksik jihatdan qiyosan o ‘rganish 
m a sa la n i o y d in la s h tir m a y d i. C h u n k i, b a ’zi tilla rn in g
rivojlanib ketishi, taraqqiyoti o ‘zining qadimiyligini saqlab 
qolgan emas. Agar hozirgi turkiy tillarning kelib chiqish oilasi 
shumer tilidan deb olinadigan b o ‘lsa, u holda barcha turkiy 
tillar tadqiqot doirasiga tortilm og‘i kerak.
Masalan, shumer tilida ama - ona. M ahmud Koshg‘ariyning 
yozishicha, qaysidir oikalardan turkiylar mamlakatiga k o ‘chib 
kelgan tubutliklar onani uma deb atashadi. T urkiy qavmlaming 
ayollardan tashkil topganjangovar guruhi Ama zonkadir. Ada
- otadir. Bu so‘z turkiylar uchun tushunarli. Kisikil - qiz, ayol. 
Q adim gi tu rk iy larda bu m a ’no kis, kishi s o ‘zlari orqali 
ifodalangan. Shumerlarga xos «s» va «sh»ning almashinuvi 
e’tiborga oiinsa, uning turkiycha bilan yaqinligi bor. Bizning 
tilim izdagi egar s o ‘zi s h u m e r la r n in g eger - bel o rq an i 
ifo d a la y d ig a n s o ‘ziga yaqin tu ra d i. K usa - kursidir. 
T urkiylaming «г» harlini aytolmaydigan (masalan, kursi - kussi, 
m a rd o n - m a d d o n , t o ‘rt - t o ‘t kabi) lahjalari mavjud. 
Shumerlarda ug‘ - xalq, ken - kengashma’nosini beradi. Ug‘ken
- xalq yig‘ilib kengashadigan joy. Demak, ken - kengash, ayni 
paytda turli joylardan keladigan xalqlarning to ‘planib, maslahat 
o'tkazadigan markazi m a ’nosini ham anglatadi. Bu, albatta. 
turkiylarda ken (kent) shahar (Toshkent kabi) mazmuniga ham 
mosdir.
Shumer va turkiy tillar o it a s id a g i yaqinlikni qiyosan 
o ‘rg a n is h ishiga O i S u l a y m a n o v b ir in c h ila r d a n bo ‘lib
176


kirishgan, shumer tilidagi oltmishdan ortiq so ‘zning hozirgi 
turkiy tillarda qo'llanilishi ham d a bu tillardagi so ‘zlar bilan 
o ' z a k d o s h e k a n l ig in i i s b o t l a g a n edi. O lim s h u m e r
atamasining m a ’nosi haqida ham fikr yuritar ekan, bu so‘zni 
«sub 
yer», «sibir», «yer - sub» so ‘zlari bilan o ‘zakdosh 
deb tu sh un ad i h am d a yer-suv m azm unini beradi, degan 
f a r a z g a k eladi. C h in d a n h a m tu r k iy la r g a xos to v u s h
o'zgarish hodisalari («sh» «s», « т » - «Ь») shumerni «sub
- yer» deb o ‘qishga imkon beradi.
Badiiy asarni m a ’lum bir xalq adabiyotiga nisbat berish 
uchun faq at tilni asos qilib olish yetarli emas. Bunday 
muammoli masalalar tu g ilg anid a badiiy asarda aks etgan 
diniy e ’tiq o d la r, q a b ila yoki x a lq la rn in g u rf-o d a tla ri, 
obrazlarning xarakteri va qahramonligi so'nggi asrlardagi 
qaysi xalqning turmushida saqlanganligi nuqtai nazaridan 
ham yondashish kerak. «Bilgamish» dostonini turkiy xalqlar 
adabiy merosiga nisbat berishda o ‘zaro mushtarak qadimiylik 
belgilari saqlanib qolgani asos bo'lib xizmat qiladi.
T u r k i y q a b i l a l a r n i n g en g q a d i m g i q a v m i g u m e r
h iso b la n ad i. Bu qavm o ‘zlarini N u h t o ‘fo n id a n s o ‘ng 
d u n y o d a p a y d o b o ‘lg a n b i r i n c h i x a l q l a r d a n d eb
tu s h u n is h g a n . Q a d im s h u n o s la r tu r k i y la r n in g k im m er 
qabilasini gumer qavmining nomi sifatida e’tirof etishadi. 
A n tik y u n o n va o s s u r iy ta r i x c h il a r in i n g k i t o b l a r i d a
k im m e r la r h a q i d a boy m a ’lu m o tla r berilgan. T arix iy
a s a r la r d a bu tu rk iy q a b ila n in g nom i gim m cr, k im m er 
shaklida, shumer esa b a'zan sumer shaklida ham vozilgan. 
Shumer va kimmer nom larida m antiqan bog‘lanish ham da 
ohangdorlik bor. Qolavcrsa, gumerlar ham sluimcrlardck 
dunyodagi eng qadimgi qabilalardan biridir.
2. 
Antik davr yunon va ossuriy tilida yaratilgan tarixiy 
k it o b l a r d a k im m e r iy la r n in g v a ta n i S h im o ld a
Q rim
a t r o f l a r i d a
d eb
k o ' r s a t i l g a n .
S h u m e r l a r
esa 
M esopatam iyada yashaganlar. X o'sh, uzoq Mesopatamiya
177


bilan kim merlar o ‘rtasida yaqinlik b o ig a n m i? Shumer va 
kim mer xalqini bir-bii iga bog'laydigan asoslar nimada?
«Bibliya»da k o'rsa tilg an gum erning o ‘g ‘illaridan biri 
Ashkanoz. Bu qavm tarixda skiflar nomi bilan yuritiladi. 
G um erning yana bir o ‘g ‘li T u g arm a deb atalgan. U n d an
M esopatam iyada yashagan xalqlar tarqalishgan. Dem ak, 
k im m er va skiflar Kichik Osiyo m a m la k a tla rig a tez-tez 
h u ju m qilishi h a m d a o ‘z h u k m r o n l i g i n i o ‘tk a z is h g a
urinishining mantiqiy zamini mavjud. Axir, Ossuriya shohi 
Ashshurbanipal o ‘z kutubxonasida shumeriylarning sopol 
kitoblarini bekorga saqlamagan. Skif-kimmerlar hukm dori 
P r o t o t e y g a
o s s u r i y l a r
s h o h i 
t i n c h li k
i t t i f o q i n i
m ustahkam lash uchun o ‘z qizini xotinlikka bergan edi. Shu 
k u n d an boshlab Prototey ossuriylarning shohi sifatida ham
t a n o li n g a n . Y o k i I . M . D y a k o n o v M i d i y a t a r i x i g a
b a g 'i s h l a n g a n k i t o b i d a s k ifla r s a r k a r d a s i M a d i h a m
A s h s h u r b a n i p a ln in g k u yo v i b o 'lg a n lig in i q a y d etadi. 
M i d i y a s h o h i K i a k s a r M a d i n i o ‘ld i r ib , O s s u r i y a
kutubxonasini yoqib vuborishga tashkilotchilik qilishida 
k a t t a m a n t i q b o r . K ia k s a r O s s u r iy a k u t u b x o n a s i d a
kimmeriy va skiflar madaniyati, tarixi va adabiyoti bitilgan 
xazina borligim sezgan b o iis h i kerak.
Shumer va qadimgi mesopatamiyaliklar turkiylar bilan 
yaqinligini asoslovchi yana bir necha dalillarni keltirish 
mumkin. C huvashlar turkiylam ing qadimgi qavm laridan 
biridir. C huvashiyajumhuriyatida Shumeriya deb ataluvchi 
shahar mavjud. X asrda yashagan arab tarixchisi ibn Xovqal 
m a ’lum ot berishicha, Samarqand atrofida mesopatamiyalik 
iroqliklarning qishlocjlari b o ‘lgan. Ular o'zlarini doimiy 
yashaydigan xalq sifatida ko'rsatishgan. Aytish kerakki, 
Shumer viloyati hozir Janubiy M eso patam iy a- lroqda. A rab 
tarixchilari iroqliklarning Jizzax, Toshkent atroflarida ham 
qishloqlari b o ‘lishganim yozishadi. Iroqliklarning Urgutdagi 
qishlog'i Vazkerd, Jizzaxdagisi Vinkerd, Toshkent atrofdagisi
178


Binkent deb alalgan. Arxeolog V.L.Vyatkin mesopatamiya- 
liklarning Urgutdagi manzili bo'ylab kuzatish ishlari olib 
b o r i b , u la r y a s h a g a n jo y n i Q i n g ‘ir q i s h l o g ‘id a d eb
k o ‘r s a ta d i .

Download 7,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   190




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish