Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

A lip о ‘zi qizi I о 'r it /у
A к chiraylu el - albatbi
A Itay to ‘rbin о ‘dup о ‘sko
7
1
.
Yarash chechen tildo ‘ aymak.
Yildiz cholmon ко ‘stu aymak,
Qo 'nnin ко 'zin bo 'ktup chikkan.
Ко 'ren tayga bo ‘rkey bergen,
Ко ‘ro ‘regen to 'rbay ka ytm .
(Mazmuni: Alp bahodiming yuzi qip-qizil olovday. U el
va urug‘lariga ega. U chiroyli b o‘lgan bepoyon Oltoyning
tuprog‘ida o ‘sdi. Eli gapga chechan, o'tkir so ‘zli. Ko'zlari
xuddi yulduz, tumanni tarqatgan porloq quyoshga o ‘xshaydi.
Chiroyli o ‘lkada to ‘s-to‘polon hayot kechirishadi).
Bu misralarda Alp Maaday va u xoqonlik qilayotgan
m am lakat xalqiga Xos b o ‘lgan xususiyatlar aks etgan.
D o sto n m u q add im asi A lp M aad ayn in g ad o la t bilan
xoq on lik qilayotgani, uning xalqi, oti ham da xudolar
(yerostiniki Aybiston va osmonniki Q o‘rbuston) sha’niga
m aqtovlar keltiriladi. X oqon n in g oti Karish Q uloqqa
yuksak baho beriladi.
M aaday qora Oltoy va q o ‘shni mamlakatlarda o ‘z xalqini 
xavf-xatardan saqlab kelgan xoqon sifatida m ashhur edi. 
D ostonda unga qarshi xoqon Q ora Quia obrazi yaratilgan. 
U o ‘zida barcha yomonliklarni umumlashtirgan hukm dor 
timsolidir. U ning nafasi shunchalik sovuqki, oqay o tg an
d a r y o h a m m u z la y d i. Q o r a Q u ia M a a d a y q o r a n i n g
mamlakatini bosib olib, xalqini mol, xoqonini ch o ‘ponga 
aylantirmoqchi b o ‘ladi. Lekin maqsadiga erisha olmaydi.
M aad ay qora yoshi o ‘tib, belidan quvvati ketayotganda 
yoig‘iz o ‘g ‘il k o ‘radi. Bola pahlavon b o ‘lib ulg'ayadi. Uning 
sifatlari shunday: k o ‘kragi oltin, yelkasi kumush rangda. 
Ikki ku n d a «Ona», olti kunda «Ota» so'zlarini aytadi. U 
ayio terisi p o ‘stagida uxlardi. Arslon terisi esa unga bolish
168

---

edi. M aaday qora o ‘g‘lini K o'gudek M ergan nomi bilan 
ataydi. X oqon hayotdan yashash umidi so ‘na b o rar ekan, 
o ‘g ‘liga vasiyat qiladi: «Oltoy xalqi osuda. tinch yashadi. 
B ugun k u c h - q u v v a tim k e ta y o tg a n p a y t d a Q o r a Q u ia 
Oltoydagi yetmish u rug‘ni o'ziga b o ‘ysundirmoqchi. Xalq 
va ota nomusi uchun undan o ‘ch olishing kerak».
K o 'g u d e y M erg an p ah lav o n lik d a A lp o m ish, M an as 
b ilan ten g tu r a d ig a n q a h r a m o n la r d a n d i r . U n in g ayiq 
terisining p o 'stag ida uxlab, arslon terisini boshiga bolish 
q i l i s h i d a p a h l a v o n l i k x u s u s i y a t l a r i y a n a d a b o ' r t i b
k o ‘ringan. M ergan uning nomiga h am m unosib belgidir. 
U ning ismida botirlik, d u sh m an n i xato q ilm asd an urib 
yiqitish sifatlari umumlashgan. K o ‘gudey o ‘z xizmatkori 
T a s t a r a k a ( b u n d a y x iz m a tk o rla r, y a ’ni p a h la v o n n in g
yonidagi qul obrazi turkiylarning b oshqa eposlarida ham 
bor) bilan Q o ra Quia mamlakatiga keladi va uni o'ldirib, 
xalqni ozodlikka chiqaradi.
«M aaday qora» dostonida oltoylarning yetmish u rug‘i 
butun turkiy qavm va qabilalaming umumlashgan belgisi 
darajasiga aylangan. M aaday qora esa ana shu qavmlarning 
otasi, xoqoni edi. U xoqonlik davrida O ltoyga biror-bir 
bosqinchi oyog‘ini q o ‘ymagan. U keksayib qolgani bilan elini 
bosqinchi x o qonlarga berishga, xalqi mol, o ‘zi c h o ‘pon 
boiish g a yo‘l q o ‘ymaydi. Ko‘gudey Mergan odil va pahlavon 
turk xoqonlarining yangi avlodi sifatida namoyon b o ‘ladi.
Qadim gi turkiy xalqlar og'zaki ijodi boy merosga va 
mavzu rang-barangligiga ega. Q ozoqlarning «Er T a r g ‘in», 
«Alpamis», « Q am bar botir», qoraqalpoqlarning «Qirq qiz», 
h a k a s la r n in g « O ltin a r ig ‘», O lto y tu r k iy la r in in g «Ay 
kuchin» va boshqa asarlarida ham qadimgi turkiy xalqlar 
hayotiga xos m ushtarak xususiyatlar ifodalangan. Masalan. 
qoraqalpoqlarning «Qirq qiz» dostoni ham qahram onlik 
eposlaridan biridir. Doston syujetida massagetlar malikasi 
T o ‘maris, saklar malikasi Zarina qahramonligi borasida xos
169

---

ta s v ir la r s a q la n g a n . E p o s q a h r a m o n i G u lo y im d ir. U 
dugonalari (antik davr yunon tarixchilarining kitoblarida 
keltirilgan a m a z o n k a la r kabi) va sevgilisi A rslon bilan 
birgalikda m am lakat dushmanlari Eron shohi Nodirshoh 
ham da Qalmoq xom Surtoyshiga qarshi kurashadi.
Q adim gi tu rk iy ad a b iy o tn in g d o s to n la r davri ja h o n
xalqlari m a d a n iy a ti ta rix id a alo h id a o ‘rin tutadi. Shu 
sababli ham bu davr adabiyoti boy ilmiy xulosalar yaratish 
imkonini beradi:
1. Turkiy adabiyotlar tarixidagi « 0 ‘g ‘uznoma», «Q o'rqut 
ota kitobi», «Alpomish», «M anas», «M aaday qora» kabi 
d o s t o n l a r ta s v ir la n g a n v o q eiy lik n in g x u s u siy a tla ri va 
e’tiqodlar tamoyiliga k o ‘ra o ‘z qadimiy qatlamlariga ega. Bu 
e p o s l a r d a tu r k i y q a v m l a r n i n g d u n y o g a kelish i va 
sh ak llan ish id an to rtib , ja h o n d a g i eng q u d ra tli xalqlar 
darajasiga k o ‘tanlishigacha bo'lgan kurashli y o ‘li o ‘zining 
jo n l i ifo d asin i to p g a n . Bu d o s t o n l a r ep ik y o ‘nalishi, 
qahram onlik ruhi, g'oyaviy-badiiy qimmati bilan antik davr 
adabiyotining yuksak namunalari hisoblangan «Odisseya», 
«Iliada» kabi eposlar aatoridan joy oladi.
2. T urkiy xalqlar adabiyotining qadimgi eposlari ikki 
xususiyati bilan ahamiyatlidir. Birinchisi, bu asarlar turkiy 
adabiyot o ‘z antik davriga ega b o ‘lganligini asoslashga, 
ikkinchisi, qadimgi turkiylarning m a ’naviy-axloqiy qiyofasi, 
turmush tarziga oid etnografik m a ’lumotlar ham da ularning 
ahilligi, jipslashishi, q u d ratli m a m la k a tn i b a rp o etishga 
qaratilgan ezgu niyatlarini ochis.hga xizmat qiladi. Jahon 
adabiyotshunosligi turkiy xalqlar adabiyotiga katta qiziqish 
bilan qarayotganligining asosiy sabablaridan bir ham ana shu 
ikki tamoyilga bog'lanadi. 0 ‘g ‘uzxonga xos bahodirlik va 
q a v m l a r g a m e h r i b o n l i k , Q o ' r q u t o t a d a g i d o n o li k , 
p ayg ‘am barlarga xos ilohiy fazilatlar, Alpomish, Manas, 
Maaday qoraning mardligi bu eposlaming boqiyligi, m a ’rifiy- 
estetik ahamiyatini belgilovchi yetakchi xususiyatdir.
170

---

TO R T I N C H I Q IS M