|
m avjuddir). 8. Kalim K ey si (B urxon rahbarlari avlodidan
sanalgan bu shoirning birgina she ’ri saqlangan). 9. Chuchu
( «Devonu lug ‘otit turk»da nomi keltirilgan bu shoirning hech
qanday asari saqlanib qolmagan. Balki koshq ‘arliklar tilidan
yozib olingan ajoyib о 'git va о ‘maklarning bir qismi bu shoirga
tegishlidir ).
O 'zb ek adabiyotshunosligida turkiy adabiyotning antik
davrini belgilash masalasiga birinchilardan b o ‘lib professor
A b d u r a u f F itra t k irish g a n edi. U « O 'z b e k a d a b iy o ti
namunalari» kitobida o'zbek adabiyotining dastlabki davrini
«Qabilaviy adabiyot» deb hisoblaydi. UningJikricha, qabilaviy
adabiyotning eng muhim ко ‘rinishi doston adabiyotidir. Bu
o'rinda и «Chistoni Eligbek hikoyasi», «Alpomish» dostoni,
M ahm ud Koshg 'ariyning «Devonu lug 'otit turk» kitobidan
«Y o z o'yinlari» (6 ta to 'r tlik ), «Ovdan urushqa» (12 ta
t o ‘rtlik)n i ko'rsatadi. Ikkinchi dcivrni esa «Feodallik davri
a d a b iy o ti» deb n o m la yd i va unga V I I I asr dan islo m iy
adabiyotgacha bo'Igan davrni asos qilib oladi. Ikkinchi davr
adabiyoti namunalari qatoriga esa О 'rxun
j
'ozuvlaridagi adabiy
parchalar, «Alp Er To'nga» marsiyasi (8 la to'rtlik), «Yoz
haqida» (5 ta to'rtlik) hamda «Qo'rqut ota kitobi» dostoni,
shuningdek, «D evonu lu g 'o tit turk»dan a x lo q iy -ta ’lim iy
xususiyatga ega bo 'Igan she ’riy parchalar kiritilgan. Fitrat
a 'zbek adabiyoti tarixi ning uchinchi davrini «Savdo sarmoyasi
davri adabiyoti» deb ataydi hamda uning namunusi sifatida
10
Y usuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig», A hm ad Yugnakiyning
«Hihbatul haqoyiq» va o'zbek m um toz adabiyotida so'nggi
asrlarda yaratilgan o'nlab asarlardanparchalar beradi.
Islomgacha bo ‘Igan turkiy xalqlar og 'zaki ijodini alohida
davr sifatida о ‘rganish dolzarb masaladir. Chunki bu davrda
turkiylar о 'rtasida diniy e ’tiqodlar boshqachaligi, qavmlar
shakllanish davrini о 'taganligi, m ifologik tasavvurlarda jahon
xalqlari bilan um um iy о ‘xshashlik holatlari mavjudligi badiiy
ad ab iyo td a gi g 'o y a v iy yo 'n a lish o 'zig a xo s tarzda r o 'y
b e r g a n lig in i k o 'r s a ta d i. T u r k o lim i A h m e d Q a b o q li
islom gacha bo'lgan turk adabiyotini to 'r t davrga bo lib
o 'r g a n is h n i m a q sa d g a m u v o fiq deb h iso b la y d i. U
davrlashtirish tam oyiliga tu rk qavm lari va davlatlarining
tarixda tutgan о ‘m i nuqtai nazaridan yondashadi:
1.
Saka turklar davri (miloddan avvalgi V II-IIasrlar).
2.
Xun (K un) turklari davri (miloddan avvalgi I I I va
milodimizning I I asri).
3.
Ко ‘к turklar davri (552- 745-yillar).
4.
Uyg ‘urlar davri ( 745-840-yillar).
B iz n in g n a z a rim iz d a , tu r k iy a d a b iy o tn i b u n d a y
davrlash tirish , birinchidan, uning ta r ix iy qatlam lcirini
unutishga sabab bo'ladi, ikkinchidan, qadim gi davrlarda
turkiylarning jah on xa lqlari m adaniyati, adabiyoti bilan
m ushtaraklik tomonlarini ochib berishga m onelik qiladi.
Qadimgi turkiy adabiyot davri haqida fik r yuritilganda,
albatta, M arkaziy Osiyoda turkiy xalqlar bilan yonm a-yon
yashagan, bu hududdagi m adaniyatniyaratishda birga xizm at
qilgan boshqa xalqlarning turmush tarzi va adabiyotiga ham
murojaat etish kerak. Masalan, «А vesto» zardushtiylik nuqtai
nazaridan ко 'p xalqlarga bir о ‘Ichamda xizm at qiladi.
Fanda adabiyotlar tarixi ijtim oiy-siyosiy hayot va adabiy
jarayondagi о ‘zgarishlarga tayanilgan holda turli davrlarga
bo ‘lib о ‘rganilgan. Albatta, turkiy adabiyot tarixining qadimgi
davrlari b o 'yic h a to'plangcin adabiy m anbalar ham uni
turlicha davrlashtirish imkonini beradi. Uni shurtli tarzda uch
davrga bo'lish mumkin:
1.
T u r k iy qa vm la rn in g s h a k lla n ish davri a d a b iy o ti
(miloddan avvalgi V11 asrlar dan toshbitiklargacha) bo'lgan
da vr.
2. Turkiy xalqlar og ‘zaki ijodining jahon Xalqlari adabiyoti
bilan m ushtaraklik, y a ’ni miloddan avvalgi uch minginchi
yillardan V III asrlargacha bo ‘Igan davr.
3. T u r k iy a d a b iy o td a ya n g i, y a ’ni O 'r x u n -E n a s o y
yodgorliklari y o k i «qabr toshlari» davri adabiyoti.
M a zku r qo ‘llanma yaratilishiga ana shu uch davr asos
bo ‘Idi va bu dcivlarga tegishli adabiy m atnlar 6 qismga bo ‘lib
, о ‘rganildi. «T urkiy adabiyotning qadimgi davri»da adabiy
m atnlar ко ‘proq keltirildi. Chunki bu matnlarning ко ‘pchiligi
shu paytgacha m avjud darslik-qo ‘llanmalarda uchramaydi.
Ba ’zilari esa to 'Idirildi va yangicha tahlil etildi. Shuningdek,
kitobda berilgan ayrim adabiy m atnlar kam nusxada yo ki
jurnal variantida chop etilgani bois talabalar to ‘la darajada
xabardor emaslar. Shu jihatdan qaraganda, kitob о ‘ziga xos
о ‘quv-xrestom atiya vazifasini ham о ‘taydi.
Turkiy xalqlar og 'za ki ijodidayaratilgan asarlar orasida
um um iy turkiy, shu bilan birga m a ’lum bir turkiy xalqlar
qahramonligi, orzu-umidlari natijasida yuzaga kelgan yetu k
eposlar mavjud. M azkur qo'llanma filologiya fa ku ltetlarida
«О ‘zbek adabiyoti tarixi» yo ‘nalishi bo ‘yicha olib boriladigan
ix tis o s k u r s i h am da ta n la n m a fa n la r m a sh g 'u lo tla rig a
mo 'Ijallangan. Dars socitlari hamda qo 'llanmci hajmidan kelib
chiqib, barcha turkiy xalqlar og 'zaki ijodi to ‘g 'risida keng
ma ’lumot berish im konibo 'Imadi. Masalan, qozoqlarning «Er
targ'in» , x a k a sla rn in g «O ltin arig'», o lto yla rn in g « A y
kuchin» dostonlari ham g ‘oyaviy-badiiy qim m atiga ко 'ra
ye tu k asarlardir. Shu sababli qo llcmmaga tahlili y o k i m atni
kiritilm agan boshqa eposlar ham m ustaqil mashg ‘ulotlarda
о ‘rganilishi ко zda tutilgan.
Q o ‘lla n m a y u z a g a k e lis h id a o 'z in in g x o lis o n a
m a s la h a tla r in i. a y a m a g a n a k a d e m ik B. V a lix o ‘ja y e v ,
professorlar N.Rahm onov, B .To'xliyev, I.K .M irzayevlarga
m u a iiif o'zining sam im iy minnatdorchiligini bildiradi.
B I R I N C H I Q I S M
Do'stlaringiz bilan baham: |
