burgut, bo'ri, ho'kiz, g'oz, bulbul,
qaldirg ‘och, qarg ‘a
kabi sevimli obrazlari alohida o ‘rin tutadi.
M a ’lumki, burgut turkiy adabiyotdagi ko'pgina eposlarda,
ju m lad an , «Alpomish» dostoni syujetida q ah ram o n n in g
ruhiyatini ochuvchi obrazdir. Alpomish yovvoyi o i d a k n i
tutish uchun o ‘zini burgut chog‘laydi. Bo‘ri barcha turkiy
qavm larning totemidir. H o ‘kiz o ‘g ‘uz, g ‘oz esa qipchoq
qavmlarining totemi sanalgan.
D o s to n n in g m uallifi t o ‘g ‘ris id a h am o ‘n d a n o rtiq
farazlar mavjud. S .T arasov ta d q iq o tid a (1954) bu asar
246
Q o ‘chqor ismli kishi tom onidan yaratilganligi ham taxmin
qilinadi.
Turkiylar o ‘rtasida mavjud syujetlar rus tiliga tarjima
qilinganligi bahsli masaladir. Lekin «Igor jangnomasi»ga
qadimgi turkiylar o ‘rtasidagi badiiy syujetlar ham singishib
ketganligi haqiqatdir.
Qadimgi rus va janubiy slavyan xalqlari mifologiyasida
A rap in , T o ‘garin, Idolish o b razlari yaratilgan. Bu uch
q a h r a m o n
h a m tu r k i y b a h o d i r l a r d i r .
T o ‘g a rin
qipchoqlarning Tugarxon, Idolish ta ta r bahodiri tarzida
ko 'rsatilad i. A rap in obrazi qaysi millatga mansubligiga
m u n o s a b a t bildirilgan. Rus folklorshunosi B.N .Putilov
yozishicha, b a ’zi tadqiqotchilar A rapin obrazini janubiy
s la v y a n la rn in g A r a b is to n c h o i i d a q a d i m d a y ash ag an
s a r a t s i n x a l q ig a q a r s h i k u r a s h i b il a n b o g ‘liq d eb
hisoblaydilar. Lekin Arapin obrazi orqali asosan janubiy
slavyan x alqlarin in g tu r k l a r bilan u ru sh i tasvirlan ad i.
A r a p in o b ra z i k o ‘p j i h a t d a n f o rs -to jik a d a b iy o tid a g i
Afrosiyob obrazini eslaladi.
Arapin
Ar (Er),
apin
- bahodir, er so ‘zining janubiy
sla v y a n o g ‘zaki tiliga m o s la s h lir ilg a n sh ak li b o 'lis h i
mumkin. Arapin nomiga b a ’zan «qora» laqabi h a m q o 's h ib
aytilgan. Q ora turkiylarda kuchlilik belgisidir.
Arapin haqidagi rivoyatlar janubiy slavyanlar o ‘rtasida
paydo bo'lishining tarixiy ildizlari mavjud. Qadimgi slavyan
xalqi Elba daryosidan O der daryosigacha b o ‘lgan yerlarda,
Visla havzasi, Dnestr va Dneprning Q o ra dengizga quyilishi
j o y l a r i d a y a s h a g a n . M i l o d i m i z n i n g V a s r ig a k elib ,
xunlaming kuchsizlanishi natijasida slavyanlar ja n u b tomon
yurish qilganlar. S h u n dan s o ‘ng x u n la r egallab tu rgan
D u n a y d a r y o s i, Q o r a d e n g i z n i n g g ‘a r b iy s o h ill a r i.
V izantiyaning B olqon yarim orolidagi jo y la rn i egallab
oladilar. Shunday qilib, janubiy slavyanlar davlati yuzaga
keladi.
247
Demak, slavyanlar qadimgi skif-kimmerlar, ularning
o ‘zlaridan keyingi avlodi xunlar mamlakatiga o ‘rnashganlar,
ayni paytda ular birgalikda yashagan. Bu esa turkiy afsonalar
s lav y an xalqlari o 'r t a s i g a ta rq a lis h i, tu r k sh o h la ri va
pahlavonlari salbiy kuch sifatida yaratilgan rivoyat ham da
afsonalarning yuzaga kelishiga asos b o id i.
Rus eposlari o ‘rtasida Ilya M uromets haqidagi adabiy
syujetlar keng tarqalgan. Bu eposning turli talqinlari Samara,
Smolensk, Mogilev guberniyalarida yashovchilar orasidan
yozib olin g an . G . N . P o t a n i n Ilya M u r o m e ts h a q id a g i
rivoyatlar Borman, Burman, Barman kabi qahramonlar bilan
b o g ia n g a n syujetlarga aloqadorligini t a ’kidlaydi. H atto,
m o ‘g ‘u l-shom on, ta n g u t-s h o m o n afs o n a la rid a sh unday
qahram onlar borligini asoslaydi. Borma yoki Burma nomi
afsonalarni yozib olish paytida M u ro m , M uram , Murin,
Murov, M urav shakliga o ‘tgan. Rus eposlarida tasvirlangan
bu qahram onni M ahm ud Koshg'ariymng «Devonu lug‘otit
turk» kitobida keltirilgan B onnan nomi bilan ham bog‘lash
mumkin. U Afrosiyobning o ‘g ‘li edi.
QADIM GI TURKIY ADABIYOTDA BADIIY
TA RJIM A
«Oltin yoruq»
qadimgi sansknt tilida yaratilgan asar bo'lib.
X asrd a Beshbaliqda y ashagan Singqu Sell T u tu n g uni
xitoycha variantidan turkiy tilga tarjima qilgan. Kitobning
s a n s k r i t c h a n o m i « S u v a r n a n r a b h a s a » (o ltin ji 1 о )d i r .
Turkiycha tarjimada esa to'liq nomi «Altun o ‘nglug‘ yaruq
yaltriklbig1 qonda ko'trulm ush nom eligi» (oltin rangli nur
toblanadigan ham madan buyuk bo'Igan kitob tojdori)dir.
« O ltin y o r u q » b u d d a d in ig a o id s u t r a - m u q a d d a s
kitoblardan biri hisoblanadi.
«Oltin yoruq»ning bir necha q o iy o z m a nusxalan m a ’lum.
Uning 1687-yilda ko'chirilgan nusxasi boshqalariga nisbatan
248
mukammal b o iib , u hozirda Peterburgdagi Sharqshunoslik
instituti q o ‘lyozmalar b o iim id a saqlanadi. Q o ‘lyozmani rus
olimi S.E.Malov 1909-1911-yillarda Sharqiy Turkiston va
Xansu (Gan-Su)da safarda b o lg a n id a uyg‘urlar yashaydigan
Vungshigu qishlog‘idan q o ig a kiritgan. «Oltin yoruq»ni S.E.
M alov 1913-1917-yillarda V.V.Radlov bilan ham korlikda
nashr ettirdi. V.V.Radlov kitobning bir qismini nemis tiliga
taijima qildi. Taijima 1930-yilda S.E.Malov so ‘zboshisi bilan
c h o p etilgan. S .E .M alo v « P am y atnik i drev n ety u rk sk o y
pism ennosti»(M .,-L.: 1951) kitobida «Oltin yoruq»dan ikki
parcha - «Н ukmdor Kyu-Tov haqida afsona» ham da «Tegin
va Bars h a q id a a f s o n a » n in g tr a n s k r ip t s iy a va ru s c h a
tarjimasini beradi. «Tegin va Bars haqida afsona» «Oltin
yoruq»ning 604-627-sahifalarida berilgan. 0 ‘zbek olimlari
G '.A b d u rahm o n o v va A.Rustamovlarning «Qadimgi turkiy
til» (1982) qo'llanmasida kitobning 607-617-sahifalaridagi
afsona mazmuni bayon etilgan.
«Oltin yoruq» u y g ‘ur yozuvida bitilgan yirik tarjim a
asaridir. V-X asrlarda turkiy tilda u y g ‘u r yozuvi bilan yana
b ir n e c h a y irik a d a b i y y o d g o r l i k l a r y a r a t i l g a n .
G '.A b d u rah m o n o v va A. R ustam ovlar «Qadimgi turkiy til»
kitobida «Xuastuanift» («M onaviylarning tavbanomasi»).
«Shahzodalar Q alyanam qara va P ap a m q a ra haqida qissa»,
«Sekiz yukmak». « A tavaka devi haqida afsona», «Budda
a f s o n a l a r i d a n p a r c h a l a r » y o d g o r l i k l a r i h a q i d a h a m
m a ’lum otlar berishadi.
Sinqu Seli T utung tarjimasidagi
«Tegin va bars haqida
afsona»
ning hozirgi o'zbek tilidagi t o ‘liq mazmuni shunday:
U n d a n s o ‘ng T a n g ri T ang risi B u llio n s h u n d a y deb
yorlaqadi:
-
Ey, Ananta! Qadim o 'tg an zam o n d a C ham budi vin
ulusida M a g ‘aradi ismli davlatm and elig bor edi. U behad
ulug‘, boy-badavlat, omborlari, xazinalari don-dun, mol-
m a to g a t o ‘la edi. Q a h r a m o n , m e rg a n la s h k a r la r in in g
2 49
q u d r a t i m u k a m m a l d a r a j a d a b o 'l i b , t o ' r t ta ra l'd a g i
mamlakatlarni bosib olgan, o'ziga qaratgan edi. Shu sababli
uni barcha h u rm at qilar va e’zozlardi. U m am lakatni va
xalqlarini ota-bobolaridan qolgan to 'g 'ri aqida va siyosat
bo'yicha boshqarardi. U ng a tobe b o'lgan xalq va odam lar
soni oshib borardi. Uning mamlakati dushm an va yovuz
kuchlardan xavf-xatarsiz edi. T adbirkor, nuroniy, otashin,
q u d r a tli, s h a v k a tli, d a v l a tm a n d x o n n in g k a t t a sevikli
x o tin id an k o 'r k a m yuzli uch o 'g 'li b o r edi. Eng k a tta
o 'g 'l i n i n g o ti M a g 'a b a l i edi, o ‘r ta n c h a o ‘g ‘lin in g oti
M ag'adivi edi, eng kichik o'g'lining oti M ag'astvi edi.
Bir k u n i o ‘s h a E lig x o n uch o ' g ' l i b ila n m a m l a k a t
chetidagi toqqa, daryo bo'yiga sayr qilishga bordi. Elig va
uning o'g'illari sayr etishib, dam olganlaridan s o 'n g uch
s h a h z o d a o t a la r id a n gul, m e v a-ch ev a te ris h g a r u x s a t
so'radilar. Elig ruxsat berdi. Teginlar u yoq-bu yoqqa, nari-
beri yurishib, bir k a tta qam ishzor orasidagi berk ariq q a
kirib, o 's h a yerda d am olishga o'tirdilar. K utilm aganda
k atta tegin ikki inisiga shunday dedi:
Ey inilarim ! N e g a d ir meni q o 'r q i n c h va v a h im a
bosyapti. Bu ariq ch ak a lak ichida ekan. U n d a yirtqich
h a y v o n la r b o 'lish i m u m k in . T a g 'in , biz bir-b irim izdan
ayrilib qolmaylik.
Ikkinchi tegin shunday debdi:
K o 'n g lim d a g i gapni aytdingiz, ey, akam! M en bu
jismimni sira asragim kelmaydi-ya, lekin yorlardin ayrilishdek
tashvish b o ‘Imasa edi, deb q o 'rq am a n . Bu gapni eshitib,
uchinchisi, M ag'astvi tegin ikki akasiga shunday dalda berdi:
Bu j o y a z i z l a r t u r a d i g a n y e r d ir . M e n in g s ira
q o'rqinchim , xavfim yo'q. O 'zg a ayrilmoqlik tashvishim
h am y o 'q . H a r h o ld a jis m im d a shodlik to 'lib , sevinch
tug'ilayotir. Shekilli, yaxshi bir n e’matni topgaymiz.
U ch tegin o 'z dilu k o 'n g illa r id a o 'y la g a n g a p larin i
aytishib, so ‘ngra dadillik bilan ariq ichiga kirdilar. A ncha
250
yurishgach, yaqinda bolalagan bir ona barsni ko'rdilar. Bars
bolalaganiga bir hafta o ‘tgan b o ii b . u och edi. Bars yettita
bolasini b ag ‘riga bosib, o 'r a b olgan, lekin ochlik, suvsizlik
azobidan qiynalib, zaiflashgan, holdan toygan, jasadlari
b o ‘shashib, kuch-quvvati ketib, o'lim arafasida yotar edi.
O g ‘a-inilarning k attasi M a g ‘abali b arsn in g ahvolini
k o ‘rib, shunday dedi:
- Ey, bechora, ona bars bolalaganiga yetti kun bo'libdi.
Y u m s h o q l u q m a n i is ta y d i. L ek in n a s i b a q a y o q d a ? !
Ochiqish, suvsash azobida qiynalib, hatto o ‘z bolalarini
yeyishga h a r a k a t qilyapti. B u n d an h am o rtiq b e c h o ra
jonivor b o ‘lgaymi?
Bu gapni eshitib, M ag ‘astvi tegin akasidan «Bu bars nima
yeydi, m a ’qul ovqati nimadir», deb so‘radi.
Akasi tegin shunday jav o b berdi:
Barsning, ilvirs (m u sh u k sim o n lar oilasiga m a n su b
hayvon)ning, m anul (yovvoyi m ushuk)ning, arslonning.
b o ‘rining, tulkining ovqati doim issiq g o ‘sht, qon erur.
Bundan boshqa ovqatu ichimlik y o ‘qki, holdan toygan och
barsni tiriltirsa!
Bu gapni eshitib, inisi Mag'adivi tegin beixtiyor shunday dedi:
T u g ‘ib k u c h s iz l a n g a n , h o ld a n to y g a n och b a rs ,
g‘oyatda qiynalib, o ‘lim changalida turibdi. Bizdan b oshqa
kim borki. bunga yaroqli ovqat va ichimlik topib beradi,
b cchorajonivor uchun jasadini qurbon qilib, issiq jo n kirita
oladi.
K atta tegin bu gapni eshitib. yana o 'r ta n c h a inisiga
yuzlandi.
Ey, inim! M a rd o n a ulashiladigan mol
m a rd o n a ish!
Lekin issiq jo n d a n kechib boMmaydi.
Bu so ‘zni eshitgan M ag'astvi tegin shunday dedi:
- Ey, j i g a r l a r i m ! Biz h a m m a m i z issiq jo n i m i z g a ,
ja s a d i m i z g a g ‘o y a t d a b o g ‘la n g a n m iz , y o p is h g a n m iz .
Boshqacha foyda, m a n faat yetkazgali dono, ilmli, y o ru g ‘
251
ko'zim izdan ajralsak nima bo'pti? Holbuki, ba'zi-bir ulug‘,
mehribon, ko'ngli toza o d am lar qadim zam onlardan beri
o ‘zjasadlarini qurbon qilishib, jonivorlarga foyda, manfaat
yetkazib keladilar.
U akalariga shu gaplarni aytar ekan, so'ngra k o ‘nglidan
quyidagi fikrlar kechdi: «Axir, bu mening jasadim yuz ming
zam onlardan beri hayotga keraksiz holda necha m artalab
chiridi, buzildi. Sira etli b o 'lm a y , foydaga, m a n fa a tg a
yaramadi. Bu xildagi chirkin, keraksiz jasadim nega kerakli,
ishla tad ig an, foy d ala n ad ig an o ‘rnini to p m as e k an m an .
Nega keraksiz jasadim ni m a n q a tupukday tashlab, fido va
qurbon qilib, bu bechora, nochor, och barsga xaloskor va
pano h b o io lm ay m an !»
M ag'astvi ko'nglida bir jasorat, bir q o 'rqin ch uyg'onib,
o'zgacha mehribonlik paydo b o ii b , o 'sh a barsning tepasiga
keldi, a f s u s la n d i va a c h in d i. M a g 'a s t v i tegin b a r s g a
y a q in la s h a r ekan, ochligini, ozg'inligini, m a sh aq q a tin i,
azobini aniq k o 'rd i va kipriklarida yosh qalqidi, ko'zlarini
undan hech uzolmasdan anchagacha tikilib, q arab turdi.
S o 'n g ra ak a-u k alar boshqa tom onga qarab yurdilar. O 's h a
paytda M ag'astvi - budisatv (buddizm tariqatchisi - A.A)
yana o'yladi: A ynan hozir jasadimni, issiq jonim ni qurbon
qiladigan vaqt menga yuzlandi, duch keldi. Nega deganda,
men a lm is o q d a n beri bu chirik, sassiq qo n li, yiringli,
m e h rs iz , m a r d u d , j i r k a n c h j a s a d g a s h u n c h a li k m e h r
q o 'y d im . Osh-suv, kiyim-kechak, o 'r in - to 's h a k , otu fil,
arav a y u ulov, ja vo h iru dur, molu m ulkka sajda qildim.
Q ad im d an aynimoq, buzilmoq qonuni bor ekan, mening
jasadim ham aynidi, buzildi. B ujasadni asrab, ayab, saqlab,
a y n itm a s lik ilojini q ila o lm a d im . H a r q a n c h a q a t tiq
larbiyalasam ham, u yovuz dushm an odatini saqlab qoldi.
Aksincha, u meni tark etib, g 'am va kulfatga sherik etdi.
Mening umrimni u bilan shunday deb bilish kerak: jasad
beqaroru foniy, titiladi. Jonga befoydaligi ustiga yana yovuz
252
dushmanday vahimachidir. Jirkanch, iflosligi yetmaganday,
nopoklik va axlat hosilasini ham ajratadi. Shuning uchun
men bugungi kund a bu jasadimni fido qilib, ajoyib, ulug*
ish-amalni bajarib, hayot daryosi ichida sol, kema lopayin.
T u g ‘ilish, o ‘lmaklik taqdiridan tashqariga tortib chiqarayin.
M a g ‘astvi y a n a s h u n d a y o ‘yladi: A g a r b irg in a bu
jasadim ni q u rb o n qilsam, keyin beqiyos, sonsiz ju r m va
gunohlarni, shishiniyu bezni, yiringiyu qonni, dardiniyu
og'riqni, q o ‘rqinchni, xavfni barchasini qurbon qilgan, tark
etgan b o ‘laman. Yana bu jasad haqida gapiradigan b o is a k ,
u o ‘ttiz olti xil nopokliklar bilan to ‘la, suv yuzidagi ko'pikday
beqaroru omonat. U b archa qurtlam ing, q o ‘n g ‘izlarning
to ‘planadigan joyi: qonning, yiringning o ‘rnashadigan yeri;
u pay bilan, tomir bilan chirmalgan suyaklar, b o ‘g ‘in orqali
tutashgan, g'oyatda palidu jirkanchdir. Endi menga tegishli
bu jasadimni fido, qurbon qilib, nuqsonsiz, oliy ezgu Abamu
(b u d d a la r d a n b irinin g nom i - A .A .)g a ab ad iy nirvoni
(sanskritcha s o ‘z bo'lib, sansar - dunyoga moddiy ravishda
q a y t a - q a y t a k e l is h d a n q u t u l g a n d a n k e y in g i m u tlo q
o s o y is h ta lik ) n i tila s h , m e h n a t u ta s h v i s h n i b ir y o ‘la
tarqatishlik; tug‘ilish va o iis h qismatini t a ’sirsizlantirishlik,
nafsoniy aloqani uzishlik; ruhiyatning dono bilimdon kuchini
kuchaytirishlik; t o i i q , tugal, puxta bo'lm oqlik, ezgulikni
nuqsonsiz ado etishlik; yuz y o ru g lik harakatini qilishlik,
to ‘liq, tugal, dono ilmning tubiga yetishlik; ham m a burxonlar
qoshida m adh etilgan, m u q a d d as s h a r ’iy jasad n i shohid
qilishlik; butun besh olam maxluqlarining avlodini, shariat
zakoti yemishini ycdirishlik.
S o 'n g ra M a g ‘a.stvi tegin o 'tk ir, kuchli hayajonlanib,
buyuk orzuga c h o ‘mib, ulug‘ mehribon k o ‘ngilni uyg‘otib,
k o ‘ngli va k o ‘ksi bilan rav sh an to rtib . ikki ak asin in g
k o ‘ngliga ham shu tu y g ‘ularni solib, har holda ular ham
anglasa, deb o'yladi. S o ‘ngra o ‘z o ‘y-xayolidan q o ‘rqib,
x a v fs ira b , m o n e lik , q a r s h ilik q ilib , tila g a n o rz u im n i
253
qondirm aydi, degan xayolga bordi. M ag'astvi ikki akasiga
charchaganini aytdi, ulardan biroz tin olishga ruxsat so ‘radi.
U akalarini j o ‘natib, o ‘zi o ‘sha ariqqa kirdi. Och bars oldiga
yetib, kiyimlarini shoshilganicha egilgan qamish butog'iga
osib, baland ovozda shunday so'zladi:
-
Men endi sansardagi jonivorlar uchun, oliy ezgu burxon
ruhi talabini ikkilanm asdan, parishon b o 'lm asdan , ulug‘
m eh rib o n k o ‘ngilni u y g'otib, bu mening sevar m a h b u b
jasadimni fido qilaman, qurbon etaman. Buzilmas, bekamu
k o ‘st burxon saodatini tilaymanki, barcha donolarga mahbubu
maqbul uch nav dunyodagi, emgak dengizidagi jonivorlami
yuqoriga tortib, qutqarib, osoyishtayu shodmon qilayin.
Tegin shu gapni aytib, o ‘sha fursatda och bars oldiga
u z a la tu s h ib y o td i. U l u g ‘ m e h rib o n k o ‘n g lin in g n u ri
alangasi p o rla b tu rg an p ay td a u och bars teginni egali
tashlanm adi. Budisatv buni k o ‘rib, g o ‘yo baland to q q a
k o ‘tarilib , ja s a d in i p a s tg a otdi. J a s a d yerga tu sh d iy u ,
budisatv yana shunday o ‘yladi: demak, bars oriqligi uchun
zaif, madorsizdir. Shu sababli meni yeya olmadi. S o‘ngra
budisatv tik turib, u yoq bu yoqqa qarab, kesadigan narsa
q idirib, uni to p o lm a d i. S h u n d a n s o 'n g q u rig a n q a ttiq
qam ish olib, uni o ‘zining umgan tom iriga sanchib, qon
c h iq a r ib o h is ta b a rs n in g y oniga b o rd i. U b ars old iga
yetganidiyoq, bu og'ir, ulug‘ kulrang yer olti m a rta turlicha
tebrandi, silkindi. S o ‘ngra kuchli shamol kelib, k o ‘l suvini
urib, t o ‘lqinlantirgandek, ariq suvi yuqori-quyi chayqaldi.
K o ‘k osmon yuzidagi quyosh Tangri R a g ‘uga ot solgandek,
nursiz, y og‘dusiz, rangsiz xira bo'ldi. Yon atro f butunlay
qoraydi, q o r a tu m a n bilan qoplandi. K o ‘k osm ondan ilohiy
hid, ifor, gul chechaklar tushdi, yog'di. 0 ‘sha ariq soy ichi
gul chechaklar bilan to id i.
S h u p a y t o c h b a r s b u d i s a t v n i n g b o ‘y n i d a n q o n
oqayotgamni k o ‘rdi. Shunda u qonni so‘rish uchun o ‘rnidan
turdi va uningjasadini yedi. Faqat teginning quruq suyaklari
254
qoldi. Tegin-badisatvning k atta akasi yer qimirlayotganini
k o ‘rib, ukasiga shunday dedi:
Q o ‘n g ‘ir yer, d a ry o la r va to g ‘lar bilan birgalikda
silkinyapti. Quyosh Tangri ham qorayib, atrofni q oro n g ‘ulik
qopladi. O smondan uvvos solib gul chechaklar yog'ilmoqda.
B u n in g h a m m a s i k ic h ik u k a m iz o ‘z ta n in i q u r b o n
qilganligining belgisidir.
Bu so'zni eshitib, kichik inisi shunday dedi:
- M en M a g ‘astv in in g sezgirlik bilan ay tg an t o ‘g ‘ri
gaplarini eshitdim. Bu shu h a q d a ediki, u oriq, kuchsiz,
ochlikdan o i i m changaliga yaqinlashib, o ‘z bolalarini ham
yeyish darajasiga yetgan barsni k o ‘rdi. Shu sababli, men
shubha qilyapmanki, kichik ukam iz bars baxti uchun o ‘z
tanini qurbon qilgani rostga o ‘xshaydi.
Ikki tegin shunday suhbatlashar ekan, achchiqlanib, xafa
bo'ldilar va yig‘ladilar. S hundan s o ‘ng ular tezda orqasiga
qaytishdi, k o ‘zlarida yosh bilan och bars yotgan joy tom on
yurdilar. Ular bu yerga kelishar ekan, ukalari M ag ‘astvining
q am ish sh o x ch asiga osilgan kiyim larini, tan su y ak lari
sochlariga o ‘ralib turganini, qoni yerga yoyilib ketganligini
k o ‘rd ilar. S o ‘n g ra nim a b o 'ld i deng? U la r bu fojiani
k o ‘r is h ib , j a s a d l a r i n i u k a l a r i n i n g s u y a k l a r i u s tig a
tashladilar, q o 'rq in c h va y o 'q o tish tu y g'u larid an karaxt
holga tushdilar. U lar biroz o ‘zlariga kelgach, q o il a r in i
osm onga k o ‘tarishib, iltijoli ovozda yigiadilar:
- O, qanday g o ‘zal, k o ‘rk am va kelishgan yigit eding
sen
bizning kichik ukamiz! Sen onamiz va otamiz uchun
sevikli eding, o, jigarimiz! Sen yana bu erga qanday qaytadan
kelib qolding-a? Q anday k o ‘rgulikki, sen o ‘z hayotingdan
kechding, biz bilan birga bormading! O namiz va otamiz
bizni k o ‘rgali peshvoz chiqishsa, sen haqingda s o ‘rashsa,
biz ikkirniz nima d eb jav o b beramiz. Biz ikkimiz uchun ham
scning yoningda o ‘lish yaxshi emasmi? Biz uchun tiriklik
nimaga kerak? Bizning jasadimiz sog‘ qolishi-ya!
255
Shunday qilib, ikki tegin kuchli alam bilan yigiadilar,
hayajonli va oromsiz bir h o la td a orqasiga qaytdilar. Bu
p a y td a tegin M a g ‘astvining xizmatchilari kengashdilar,
« bizning teginim iz y ash irin d i yoki y o ‘qoldi. Q ay erg a,
qachon ketdi? N o m a ’lum. Q ayerda u ? Izlaylikmi?!»
deb
aytdilar.
0 ‘sha paytda shahzodalarnmg onasi shaharda saroyning
k o'sh k id a uxlayotgan edi. U favqulodda qo'rqinchi tush
k o ' r d i . U n in g k o ‘ksi m u t l a q k e s ib t a s h l a n g a n edi.
M alikaning oziq tishlari og'zida qimirladi va tushdi. Uch
k ap targ a lochin changal soldi. U lardan biri o ‘ljaga aylandi,
ikkitasi esa kuchli q o ‘rqinch bilan qutulib qoldi.
M a lik a yer q im irla sh id an ju d a q o ‘rq ib u y g ‘ondi. U
q o ‘rquv va bezovtalanish bilan shunday dedi:
-
Bu tushning asosida qanday hodisalar turibdi. Q o ‘ng‘ir
yer d a h s h a t bilan silkindi, daryolar, k o 'lla r q irg ‘oqd an
toshayapti. 0 ‘simlik va daraxtlar sollanayapti. Yaratganning
yoritg‘uchisi - quyosh nurlari rangsiz tusga kirdi. Guyo bir
narsa bilan qoplanganday. Ko'zim tindi va yuragim aynidi.
U lar avval tinch va osoyishta edi. Ajab. yuragim ni o ‘q
teshganday, azobli g ‘am ga botdim. Butun tanim titraydi,
h a l o v a tim y o ‘q o ld i. K o ‘rg an tu s h la r im n i n g bclgilari
yomonlikdan xabar berayotganga o ‘xshaydi. Agar tushlarim
haqiqat b o ‘lsa, u men uchun qimmatli odam haqida xabar
bermoqda. Bularning hammasi fojiadan nishonadir.
U o ‘zini y o ‘qotgan holatda siynalarini uqaladi, undan
sut oqib, tomdi. Nima bo.Mdi deng. Bu holatni k o ‘rib, malika
y a n a d a b a t t a r k a r a x tla n d i. to s h d a y qo td i. Bu v a q td a
m alikaning oqsochi saroydan tashqarida edi. U k o ‘chadan
ushbu shum xabarni eshitdi: teginni izlayaptilar, lekin topa
olmayaptilar.
Shundan so ‘ng nima bo'ldi deng? Bu voqyeni eshitib.
oqsoch q o ‘rqib va titrab ketibdi. S o 'ngra u saroyga kirib,
o ‘zining bekasiga quyidagilarni aytibdi:
256
- Bekam. eshitdingizmi, tashqarida qanday mish-mishlar
yurganligini? Teginni qidirayotgan emishlar, am m o hali
topa olmapti. Bu qanday gap?
Bu so'zlarni cshitib, malika achchiq alam, iztirob, k o ‘zida
vosh bilan ulug‘ xoqon oldiga bordi.
- Ey, ulug‘ elig! Men har xil mish-mishlar eshitdim. Bu
q a n d a y g ap lar-a? Balki b u la r q ad rli b o la jo n im iz, eng
kenjamiz M ag'astvidan ayrilganligimiz belgisidir.
U lu g 1 elig bu s o ‘zlarni eshitib, q o ‘rq u v va vasvasa
iskanjasida, ko'zida yosh bilan shunday dedi:
- Iztirobdaman! Juda qattiq iztirobdaman! Bugun sevikh
va qadrdon o ‘g‘limdan ajraldimmi? Y o'q, ishonib bo'lmaydi.
U k o ‘z yoshlarini artib, malikani tinchlantirishga urinar
ekan, yana shunday dedi:
- O, sadoqatli yorim! Sen o'ksima va tashvishlanma. Men
sevimli bolalarimni qanday b o ‘lmasin topam an. Uning tirik
yoki o iim in i aniqlayman.
U shu so ‘zlarni ayta turib, tezda vaziru ulamolari bilan
shahar tashqarisiga chiqdi va teginlarni lzlab, turii tom onga
jo 'n a b ketdilar.
Tegm haqidagi mish-mishlar hali m am lakat bo'ylab keng
tarq a lm a g an pay td a ayonlardan biri ulug' elig huzuriga
kelib, shunday dedi:
- Ulug' xoqon! Bir qoshiq qonim dan keching. Ikki tegm
eson-omon qaytm oqda. Lekin kenja o'g'lingiz M ag'astvi
tegindan d arak yo'q. Uni izlashayapti, alb atta topishadi.
Bu s o 'z la r n i eshitib, ulug' elig c h u q u r x o 'r s in d i va
shunday dedi:
Q a n d a y k o 'rg u lik! Q a n d a y azob! M en sevimli va
qimmatli bolamni yo'qotdim . O 'g 'lim dunyoga kelganida
xursandchiligim k o 'p edi, y o 'q o tg a n d a esa q ayg 'u m n in g
cheki yo'q . O 'g 'lim tirik bo'lsa qani edi? U hozir bizning
yonimiz-da bo'lsa bormi? Men judolikkunlarini ko'rm agan,
yig'lam agan b o 'lu r edim.
257
M alika bu s o ‘zlarni eshitib, achchiq qay g 'u va faryod
chekib, qalbi va k o ‘ksi yonib, shunday dedi:
- Uch o ‘g‘lim o ‘z a ’yonlari bilan daryo bo‘yiga vaqtichog'lik
uchun borgan edi. Kenjasi, sevimli va aziz o ‘g‘lim qaytmagan
ekan, demak, ayriliqdan xabar bor.
M alika shunday s o ‘zlarni aytib, k o ‘zlarida yosh qalqib
turganida, saroy a ’yonlaridan biri ulug‘ elig huzuriga kelib,
tiz cho'kdi.
- Hoy, a ’yon! Sevimli o ‘g‘lim M ag‘astvi qayerda? dedi elig.
Eligning talabini eshitgan a ’yonning k o ‘zlaridan halqa-
halqa yosh keldi, tili s o ‘z aytishga aylanmay, to m o g ‘iga
nafasi tiqildi. U elig qarshisida gungdek turar edi. A ’yonning
holatini k o ‘rgan elig malika bilan birgalikda uni jo n holiga
q o ‘ymay tergadilar.
- Tezroq gapir, ey ayon, mening kenja o ‘g ‘lim qayerda?
M ening vujudim, o ‘y-xayollarim olov ichra y o nm o q d a,
a q l im va o ‘z lig im n i y o ‘q o t i b . h u s h s i z o d a m g a
aylanm oqdam an Bag‘rimni ezib, buncha majaqlamasang-
chi?
S h un d a ikkinchi a ’yon bor gapni oqizmay-tom izm ay
gapirdi, tegin - badisatv o ‘z tanasini qurbon qilganligini
s o ‘zlab berdi.
Bu m u d h ish x a b a r n i esh itg an u lu g ‘ elig va m a lik a
jo y larid a to sh dek qotdilar, faqat ingradilar, yig‘ladilar.
Zurriyotlarinmg qurbon b o ‘lgan joyini k o ‘rish istagida tez
c h o p ar otlar qo'shilgan aravalarga minishib, daryo buyiga,
qalin qam ishzorlar orasiga j o ‘nab ketdilar. Ular badisatv
o ‘z tanini qurbon qilgan yer va joyni topdilar, badisatvning
suyaklari har to m o n d a sochilib yotganini ko'rishib, hushsiz
yiqildilar, ularning aqlu hushi kirarli va chiqarli holatga
tush g an edi. U la r g o ‘yo kuchli va b o ‘ronli sh am o ld an
qulagan daraxtga
0
‘xshardi. S hundan so ‘ng, o ‘sha ayon
sovuq suv olib, ulug‘ elig va malika yuziga sepdi. Ular sekin-
a s ta o ‘zlariga kela b o s h la s h d i. H u sh in i yig‘ib olgach,
25 8
qo'llarim osm onga k o ‘tarishib, yig‘lashdi va dod-faryod
k o ‘tarishdi, marsiya o ‘qishdi.
Q a n d a y baxtsizlik yuz berdi, b o lajo n im iz, g o 'z a l
kenjamiz?! Q anday qilib, ajal seni o ‘z domiga tortdi. Faqat,
u seni emas hammamizni o ld ird i. Ajal sendan oldin mcni
topishi kerak edi-ku! Men uchun bu n d an ortiq g ‘am va
y o ‘qotish bo'lm aydi, - dedi ulug‘ elig.
Shundan so'n g ulug‘ eligning xotini boshini changallab,
sochlarini yulib, ikki q o i i bilan k o ‘kragiga urib, suvdan
chiqqan baliqdek, yer uzra tipirchilab marsiya aytdi:
S u y a k la r i tu r l i t o m o n l a r g a s o c h ilib y o tg a n
bolaginamning tanini nimtalashga kimning qudrati yeta oldi?!
Men o ‘z boyligimdan, sevimli va aziz o ‘g ‘limdan ajraldim.
0 ‘g‘ilginam, seni o ‘ldirishga kimning haddi sig‘di! Mening
yuragim bilan nega o ‘ynashdi? U yorildi, urushdan to'xtadi.
Bu ko'rguliklardan so ‘ng menga yashashning keragi bormi?
Men tushimda bu ayanchli voqealarni k o ‘rgan edim-a! Men
bu belgilarni aniq k o ‘rgan edim-a! Mening ikki k o ‘ksim
c h u q u r kesilganligini tu s h im d a k o ‘rgan edim -a! Oziq
tishlarim qim irladi va tushdi. M en b u m ham tu sh im d a
k o ‘rdim-a! Yangidan o ‘sha uyqu domiga tushdim. Bu yerda
esa boshqacha tushdir. Uchta yoqimli kaptarning uchalasiga
ham lochin hujum qildi. Ulardan biriga chang soldi, olib
qochdi. M ana mening tushim o ‘ngidan keldi. Men eng kenja,
sevimli va qim m atli o ‘g ‘ilch am d an ajraldim . Q an i edi,
bularning hammasi yolg'on bo'lsa!
M alika shu alamli so ‘zlarni ayta turib, yig‘ladi. So'ng
u lu g ‘ eliga o 'zining ikki o ‘g ‘li bilan k o 'z la r id a yosh va
yuzlarida motam iztirobi, badisatvning suyaklarini birjoyga
io'pladilar. Ular shu bilan tegin sharafiga ulug‘ urf-odat va
marosimlarni o ‘tkazishdi. M a q b a ra qurishib, uning ichiga
h urm at va izzat bilan dafn qilishdi.
«Oltm yoruq» turkiy adabiyot tarixidagi nodir tarjima
asaridir. U turkiy ad ab iy o td a badiiy tarjim a tarixi ju d a
25 9
q a d im d a v r la r d a n b o s h lan g an lig in i k o 'r s a ta d i . «Oltin
yoruq» asli sanskrit tilida yaratilgan. M a ’lumki, sanskrit
qadimgi hind adabiy tili hisoblanadi. U m iloddan avvalgi
birinchi asrda Shimoliy H indistonda tarqalgan. Sanskrit
tilid a k o ‘p la b diniy, falsafiy, b a d iiy va ilmiy a s a r la r
yaratilgan.
Sanskrit adabiyoti qadimgi hind adabiyotming tarkibiy
qismi hisoblanadi. Jah o n adabiyotning «M ax ab x arata» ,
« R a m a y a n a » , « P a n c h a t a n d r a » (« K alila va D im n a » ),
« T o ‘tining yetmish hikoyasi» kabi nodir asarlari sanskrit
tilida y aratilgan. S an skrit ad ab iy o tin in g n a m u n a la ri X
a s r d a y o q M a rk a z iy O siy o d a sevib o 'q ilg a n va ta rjim a
qilingan. A b u R a y h o n Beruniy «Kalila va D im na»ning
tarjimalari haqida fikr yuritgan. «Oltin yoruq» turkiy tilga
o ‘girilishining ikki asosi mavjud. Birinchisi, adabiy hayot
talab-taqozosi hisoblansa, ikkinchidan bu asard a bud d a
d inining t a ’limoti o ‘z m a n tiq iy ifodasini topganligidir.
Chunki, «Oltin yoruq» turkiy tilga tarjima qilingunga qadar
b u d d a t a ’limoti turkiy xalqlar o ‘rtasiga ham yetib kelgan
va unga amal qiluvchilar mavjud edi.
«Oltin yoruq» tarjima asar b o ‘lsa-da, kuchli lns-hayajon,
ehtiros bilan o ‘qiladi. Undagi lirizm ruhining balandligi asar
asli s h e ’riy y o ‘lda y aratilganidan dalolat beradi. «Oltin
yoruq» diniy asar hisoblansada, unda real hayot manzaralari
inson vujudini larzaga solarli d a r a ja d a yaratilgan. 0 ‘z
farzandidan ju d o b o ‘lgan ota - u lu g ‘ elig va ona-malika
k echinm alari asarning estetik kuchini oshirishga xizmat
qilgan.
«Oltin voruq» yig‘i va judolik ruhining kuchligi bilan
toshbitiklardagi ayriliq tasv irlarig aju d a h am ohang turadi.
Xullas, qadimgi turkiy xalqlarga xos adabiy syujetlarning
jah o n d ag i turli xalqlar adabiyotiga yaqinligi, badiiy g ‘oya
va o b razlarn i yaratishdagi m u sh ta rak lik n in g o ‘ziga xos
asoslari mavjud.
260
1. Bunday adabiy hodisa qadimgi turkiylar uzoq asrlar
davomida yunon, fors, arab, gruzin, rus-slavyan va boshqa
x alq lar bilan turli ijtim oiy-siyosiy a l o q a d a b o ‘lganligi
natijasidir. Shuningdek, urush va nizolar tufayli turkiylar
bu m am lakatlarda hukmronligini o'rnatishi, tu b aholi bilan
c h a t i s h i b , q o ' s h i l i b k e t is h i h a m u l a r n i n g a d a b i y
q a h ra m o n la ri b o sh q a x alq lar ad ab iy o tig a singishuviga
sabab b o ‘lgan. Boshqa xalqlar o ‘z dunyoqarashi asosida
turkiy adabiy syujetlarni rivojlantirishi va qayta ishlashi
katta ilmiy-ma’rifiy aham iyatga ega. Ular bu bilan qadimgi
turkiy x alqlar o g ‘zaki ijodini saqlash va uni yaratishga
m a ’lum darajad a hissa q o ‘shdilar.
2. Islomgacha bo'lg an turkiy adabiyotni ja h o n xalqlari
adabiyoti bilan qiyosiy o ‘rganishning ju d a m uhim ilmiy-
amaliy aham iyati shundaki, avvalo, turkiy ad ab iy o t o ‘z
salm o q d o rlig i bilan a n tik d av rig a ega b o ‘lgan xalqlar
ad a b iy o tid a n qolishm aydi. «O disseya» va «A lpom ish»
d o s to n la rin in g g 'o y av iy m a z m u n i, k om po zitsiy a sid ag i
o ‘xshashliklar, te p ak o ‘zlar obrazining yunon va qadimgi
turkiylar adabiyotida mavjudligi adabiy t a ’sir yoki ijodiy
f i k r l a s h n i n g b ir xillig i, m u s h t a r a k l i g i n a t ija s i m i?
A d a b iy o t s h u n o s li k d a b u m u a m m o l a r n in g h o z irg a c h a
yechimi y o ‘q.
3. Lekin antik davr tarixchilari, yozuvchilari, xususan,
Gerodot skiflar tarixi. adabiyoti, xalq o g ‘zaki ijodi, ijtimoiy
turmushiga katta qiziqish bilan qarashi Skifiyada yunonlar
uchun o ‘rg an ad ig an jih a tla ri y o 'q emasligini asoslaydi.
Gerodot skiflar m am lakatida bir k o ‘zli odam lar borligiga
ishonch bildiradi. Demak, skiflar o'rtasida yaratilgan adabiy
syujetiar yu n o n a d a b iy o tig a k o 'c h ib o 'tg a n lig ig a nech
s h u b h a y o 'q . P ro m etey o b ra z i y aratilishi h a q id a h am
shunday xulosalarni bayon etish mumkin.
4. Islomgacha b o 'lg a n turkiy ad ab iy o tg a xos adabiy
syujetlarni tiklash, ularni o 'rg a n is h d a qadimgi turkiylar
261
yash ag an h u d u dla rd a g i o g ‘zaki ijod n am u n alarig a ham
nazar tashlash ilmiy-amaliy aham iyatga ega. Shu tamoyil
nuqtai nazaridan yondashiladigan b o ‘lsak, german, gruzin,
rus-slavyan xalqlari o g ‘zaki ijodida h am qadimgi turkiylar
y a r a t g a n r iv o y a t va a f s o n a la r n i k o 'r i s h m u m k in . Bu
asarlard a turkiy q a h ra m o n la r ulug‘lanishi, m a d h etilishi
y o k i t a q d i r i d a g i f o j i a l a r g a r a h m - s h a f q a t t u y g 'u s i
ifodalanishi, eng muhimi, etnografik belgilar saqlanishiga
k o ‘ra u la rn i tu rk iy ad ab iy y o d g o rlik la rin in g k o ‘ch m a
yorqinlashgan namunasi, deb hisoblash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |