|
B E S H IN C H I QISM
T UR KI Y A D A B I Y O T TARIXIDA YANGI DA VR
YOKI QABR TO SHL ARI DA VRI A D A B I Y O T I
TO SHBITIK LA RN IN G 0 ‘RG AN ILISH TARIXI
T o s h va y o z m a badiiy b itik la r n in g to p ilish i tu rk iy
adabiyot tarixida yangi davrni boshlab berdi. M arkaziy
O siyoga a ra b la r n in g kelishiga q a d a r y aratilg a n y ozm a
a d a b i y o t n i o ‘r g a n is h d a 0 ‘r x u n v a E n a s o y d a r y o la r i
yoqasidan topilgan toshbitiklar alohida aham iyatga ega.
Turkiy halqlarning bu adabiy-tarixiy yodgorliklari VI-VIII
asrlarga oid b o ‘lib, ular turk-runiy yozuvlari deb yuritiladi.
T urkiylarda toshbitiklar tarixi uzoq tarixga
ega. 1
970-yilda
O lm aotadan 50 kilometr uzoqlikdagi Esik shaharchasidan
topilgan q ab rd an 0 ‘rxun alifbosidagi harflar bitilgan runiy
yozuvdagi toshbitik q o ‘lga kiritilgan edi. Yozuv qadimgi
tu r k t a m g ‘a l a r id a u c h ra y d ig a n s h a k lla r g a as o s la n g a n
b o ii b , unda quyidagi so ‘zlar bitilgan.
«Xonning o‘g‘li
23
yoshida o ‘idi. Issiq elining boshi omon bo‘lsin!»
Q ab r qaysi
x on g a tegishli ekanligi an iq la n m a g a n b o ‘lsa-da, yozuv
b u n d a n 2500 yil m u q a d d a m y a r a tilg a n i is b o tla n g a n .
D e m a k , ru n iy y o z u v la r n in g ta rix i u z o q , bu y o z u v d a
y aratilgan y ozm a ad a b iy o t ham sh u n d ay q adim iylikka
e g a d ir . L e k in m u k a m m a l d a r a j a d a g i t o s h b i t i k l a r
topilm aganligi sababli yozm a d av rni m ilo d d a n oldingi
davrlardan boshlashga hali vaqt erta.
Runiy yozuvda bitilgan adabiy tarixiy bitiklar Sibir,
M o ‘g ‘u listo n n in g turli jo y la r id a n , S h arq iy T u r k is to n ,
M a r k a z i y O siy o , Q o f q a z , V o lg a b o ‘yi, s h u n in g d e k ,
Yevropadan topilsa-da, u tarixda 0 ‘rxun-Enasoy yodgorligi
nomi bilan yuritiladi. Bu yodgorliklarning topilish tarixi.
263
b i t i k l a r n i n g
a d a b i y - t a r i x i y
q im m a ti
d a r s li k
va
q o ‘llanmalarda, bir necha ilmiy tadqiqotlarda o ‘rganilgan.
Jumladan, N. Mallayevning « 0 ‘zbek adabiyoti tarixi» (oliy
o 'q u v yurtlarining til va adabiyot fakultetlari uchun darslik),
B. T o ‘xliyevning « 0 ‘zbek adabiyoti» (9-sinf uchun darslik),
« 0 ‘z b e k a d a b i y o t i ta rix i» (B esh to m lik . 1 -to m ), A.
Qayum ovning «Qadimiyat obidalari», mualliflar jam oasi
tom onidan tayyorlangan «Qadimiy hikmatlar» va boshqa
a s a r la r d a yoritilgan. 0 ‘rxun va Enasoy bitiklari ja h o n
turkiyshunoslari e’tibori qaratilgan nodir yodgorliklardandir.
Qadimgi turkiy yozuvlami o'qigan birinchi kishi daniyalik
professor V. Tom sondir. Shundan so‘ng R.Radlov, S.Ye.
Malov, S.G.Klyashtorniy, I.V.Stebleva, H. 0 ‘rxun, T.Tekin,
Najib Osim, G.Aydarov, o ‘zbek olimlaridan A.Rustamov,
G ‘. Abdurahmonov, N. Rahm onovlar o ‘rganishgan. Bitiklar
qadimgi turkiy tildan hozirgi o ‘zbek tiliga ham o ‘girilgan.
Bu j i h a t d a n A .P .Q a y u m o v , G ‘. A b d u r a h m o n o v , A.
Rustam ovlarning xizmatlari salmoqlidir.
R u n y o z u v l a r i q o g ‘o z g a , s h u n i n g d e k , b o s h q a
b u y u m la rg a h a m bitilgan. «Irq bitigi» ( « T a ’b irn o m a» )
q o g ‘ozda yozilgandir. R u n yozuvi hozirgi Avliyo ota va
T aro z shahri yaqinidagi qoyada, Sibir o ‘lkasida kum ush
k o ‘z a c h a l a r d a b i t i l g a n i k u z a t i l g a n . S h u n i n g d e k ,
q a d i m s h u n o s l a r o y n a , q a y i s h t o ‘q a s i, i d i s h - t o v o q ,
y og'ochga bitilgan runiy yozuvlarni q o ‘lga kiritishgan.
Toshbitiklar turkiy xalqlar tarixida favquloddagi yozma
adabiyot emas. U lar qadimgi turkiy xalqlar og‘zaki ijodining
mantiqan davomi, o ‘zidan avvalgi adabiyotning mazmuni,
rulii, g‘oyasini rivojlantirgan yangi shaklidir. Toshbitiklardagi
a rx a ik ta sv irla r s h u n d a n d a lo la t beradi. I.V .Stebleva,
N .R ah m o n o v va b oshqa olimlar toshbitiklarning bunday
xususiyatlarini asoslab berganlar. Y o d n o m alard a bayon
qilish usuli va bu usulning uch q a t ’i unsurlari
asarda
264
boshlanma, voqea rivoji, tugallanmaning mavjudligi turkiy,
u m u m an , b a rc h a x a lq la r o g ‘zaki ijo d ig a xos a rx a ik
xususiyatlardir. Toshbitiklar qadimgi turkiy xalqlar og‘zaki
ijodining davomi sifatida yuzaga kelganligining asoslari
mavjud. Ungin yodnomasi shunday boshlanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
