TURKIYLAR O BRAZI QADIMGI GRUZIN,
GERMAN, R U S VA SLA VYAN XAL QLA RI
ADABIYOTLARIDA
G RUZIN ADABIYOTI
Ossuriya tarixiy hujjatlarida Urartu (hozirgi Armaniston
va Turkiyaning bir necha sharqiy viloyatlari o'rniga to ‘g‘ri
keladi) va G am irra mamlakatlari o ‘rtasida miloddan oldingi
V I I I a s r la r d a G u r ia n i (h o zirg i G u r jis to n ) m a m la k a ti
joylashganligi haqida m a ’lum otlar keltirilgan. G a m irra -
go'mirlar, ya’ni kimmerlar davlatidir. Guijiston, Armaniston,
A b x a z iy a d a g i q a d im g i s h a h a r l a r o ' r n i d a a r x e o lo g ik
qazishmalar vaqtida topilgan ashyolar Qofqaz va Qofqazorti
m a m l a k a t l a r i d a s k if - k im m e r la r h a m y a s h a g a n lig id a n
g u v o h lik b e ra d i. G r u z in olim i G .A . M e lik ish v ilin in g
t a ’kidlashicha, kimmerlar janubiy Gruziya va uning to g ‘larini
o ‘zlarining trer u ru g ia ri nomi bilan Trialet (qadimgi arman
manbalarida trel) deb ataganlar. Sharqiy Gruziyada Kvemo-
Kartli shahrini G ugark («Bibliya»dagi skiflar ajdodi «Gog»
va «Magog» nomi bilan) atashgan. Strabonning m a ’lumotiga
k o ‘ra, Shimoliy A rm an isto n d a skiflarning sak urugMari
y a s h a y d i g a n
S a k a s h e n
s h a h r i
b o 'l g a n .
Q o f q a z
respublikalaridagi k o ‘pchilik xalqlar o'zlarin in g tarixini
skiflar bilan bog'laydilar. D o g 'isto n n in g A rq az (Erqaz)
qishlog‘idan topilgan arxeologik yodgorliklar skif-hayvonot
uslubida ekanligi e ’tirof etilgan. Akademik N .Y a.M arr skif
va sak tilini Shimoliy Qofqaz va Abxaziya tillari bilan jud a
yaqin deb hisoblaydi.
D e m a k , g r u z in x a lq o g ‘z a k i va q a d i m g i y o z m a
adabiyotida skif-kimmerlar badiiy ijodining yodgorliklari
saq lan ib qolishining tarixiy asoslari mavjud. «A m iran»
q a h r a m o n lik eposi svan, megrel, abxaz. arm a n , osetin,
cherkas. lak va k a b ard in tilla n d a om m alash g an . Lekin
234
markazlashgan o 'rn i gruzinlardadir. Xususan, «Amiran»
mesxetilar o ‘rtasida ommaviy tarzda tarqalgan va ashuglar
(baxshilar) uni kuy g a solib aytishgan. M esxetilar skif-
k i m m e r l a r n i n g m i l o d d a n av v a lg i V I I I - V I I a s r l a r d a
rivojlangan qabilalaridan biridir. Ular osmon jismlariga,
x u su sa n O yg a s ig ‘in ish g a n . T u r k iy x a lq la r n in g n o d ir
y o d g o r l i g i « Q o ‘r q u t o t a k i t o b i » d a A m i r a n t u r k i y
xalqlarning bahodir yigitlaridan biri sifatida ulug‘lanadi.
Bu obraz gurjilar va o ‘g ‘uzlar o ‘rtasidagi janglar tasviriga
b a g ‘ishlangan «Bagilning o ‘g ‘li A m iran haqida q o ‘shiq»
faslida yaratilgan A m iran g‘ayri dinlar - guijilar boshlig'i
T ak u ra g a qarshi jang g a tushib, uni yengadi. Shu sababli
Q o fq az to g 'la r id a g i k o ‘plab yerlar u n g a in ’om etiladi,
b a h o d ir A ru z (A lish er N a v o iy «Tarixi m u lu k i A jam »
kitobida yozishicha, A lburz (Elbrus) to g ‘i uning nomiga
qo'yilgan) yonidan joy k o ‘rsatiladi.
Gruzin xalq o g ‘zaki ijodi Sharq xalqlari adabiyotming
kuchli t a ’siri ostida rivojlangan. Gruzin folklorshunosligi
«Amiraniani», «Tarieliani», «R ostom m iani» dostonlarini
qahram onlik eposlarining eng yaxshi nam unalaridan deb
hisoblaydi. Bu eposlarning qahram onlari Amiran, Tariel,
Rustamdir. Tariel skif-kimmerlarning tarixiy yoki afsonaviy
qahramonidir. Shu sababli ham Janubiy Gruziya va uning
tog'lari ushbu nom bilan atalgan. «Amiran»ning 150 dan
ortiq variantlari yozib olingan. Uning bir variantida Rustam
Amiranning otasi deb k o ‘rsatilgan. «Tarieliani» dostonida
esa Tariel va Rustam A miranning ukasidir. Fors-tojik va
turkiy og'zaki adabiyotdagi Bejan va Manija (Afrosiyobning
qizi) haqidagi doston syujetlari ham gruzin xalqlari o'rtasida
keng tarqalgan, uning bir necha variantlari yozib olingan.
G .N .P o tan in Sharq adabiyotining Y evropa eposlariga
t a ’siriga b ag‘ishlangan asarida Shimoliy Q ofqaz xalqlari
o ‘rtasida A miran haqida saqlangan syujetlarning bir necha
v e r s iy a la r in i k e l tir a d i . V .F .M i l l e r n i n g h a m « O se tin
235
etyudlari» tadqiqotida Amiran haqidagi o g ‘zaki hikoyalar
tahlil etilgan. G ruzin adabiyotida ushbu qahram o n haqida
r o m an h am yaratilgan. G .N .P o ta n in bu rom an hozirgacha
(1899) nashr etilmagan deb t a ’kidlaydi. Amiran haqidagi
a f s o n a l a r d a ta s v i r l a n g a n v o q e a l a r o ‘z in in g q a d im iy
qatlam lariga ega.
AMIRANNING TUG ILISH I
Ishav versiyasiga k o ‘ra, A miran Sulkaymaxa va uning
xotini Darijonning kenja o ‘g ‘lidir. Uning Badra va Usip
ismli ikki akasi b o ‘lgan. Kartamin versiyasigako‘ra, Amiran
U sip yoki U su p n in g o ‘g ‘lidir. Uch a k a -u k a Sulkalmax,
Badri va Usip yashadilar. Ularni Darijanashvili deyishar
edi. U su p ovga chiqib, cho'qqidagi q a l’ada o ‘tirar ekan.
g o ‘zal, quyosh nuridan ham ustun bir qizni uchratdi. U
o ‘sha g o ‘zal bilan uch kun b o ‘ldi va unga qim m atbaho tosh
olmosni qoldirar ekan, shart q o ‘ydi: «Agar qiz tu g ‘sang,
unga shu olmosni berasan, agar o ‘g‘il tug ‘sang, u o ‘zi uchun
o ‘zi kurashsin». U sup vafot etdi. G o 'z al ayol o ‘g ‘il tug'di.
U nga xudoning nazari tushdi va A m iran ismini berdi. Svan
versiyasida otasining ismi k o ‘rsatilmaydi. U oddiy ovchi.
U bir c h o ‘qqining yonidan o ‘tay o tg an id a ayol kishining
ovozini eshitadi. Ovchi c h o ‘q qidan qaytib tu sh ar ekan,
o ‘sha ayolni topadi va u bilan uch kun birga b o ‘ladi. Ovchi
ayolning qistovi bilan uning qornini yoradi va o ‘g ‘il bolani
olib, uni buloqqa tashlaydi. Pari kelib, chaqaloqni poklaydi
va uni A m iran deb ataydi. Svanlarning boshqa versiyasiga
k o ‘ra, c h o ‘qqida kuchli tovush eshitiladi. U yerdan t o ‘lg‘oq
tutayotgan ayol kishiningingragan nidosi kelardi. O dam lar
dastlab q o ‘rqishadi, so 'n g ra xursand b o ‘lishadi. Temirchi
D arjexan (D arijan) doyalik qilish uchun uning huzuriga
boradi. Ayolning qornini yorishga t o ‘g ‘ri keladi. Ayol o iim i
o l d i d a n o ‘t i n i b s o ‘ra y d i: « A g a r qiz t u g ‘sam , su v g a
236
lasSilanglar, agar o ‘g ‘il tug'sam , uch tom onga ketuvchi y o ‘l
boshiga q o ‘yinglar». Bola o ‘g ‘il tug'ildi. Y o 'lg a tashlangan
chaqaloqni m a ’budlar oidilar, pokladilar va yana o ‘z joyiga
qo'ydilar. Uni bir ovchi topib oldi vaxotiniga keltirib berdi.
Ayolnmg Visibir va Badr ismli ikki o ‘g‘li ham bor edi. Osetin
versiyasiga k o ‘ra, Amiran Rustam ning o ‘g ‘lidir. R ustam
ch o 'q q id a ov qilib yurgan edi, qoziq tishli bir ayol unga o ‘z
m uhabbatini izhor etdi. R ustam uning taklifini qabul qildi
va shu yerda jon berdi. U o iim i oldidan tu g ‘iladigan farzand
o ‘g ‘il bo'lsa, unga A miran ismim qo'yishni vasiyat qildi.
A m iran haqidagi syujet asosida gruzin yozuvchisi Mose
Xoneli (XII) qissa yozgan. B a’zi gruzin adabiyotshunoslari
«Amiran»ning og'zaki ijodda saqlanib qolgan variantini
ju d a qadimga olib borib taqaydilar. M asalan, gruzin olimi
Sh.Nupubidze «Amiran»ni ja h o n eposi taraqqiyotiga hissa
q o 's h g a n «Bilgam ish»dan so 'n g g i asar deb hisoblaydi.
A m iran Elburs to g ‘ida zanjirband qilinganligi t o ‘g ‘risida
ham rivoyatlar bor. Shu sababli ham uni P rom eteyning
muqobili deb atashgan.
Gurji xalq og'zaki ijodida Alp Er T o ‘nga va Kayxisrav
m unosabatlari bilan b o g'langan rivoyatlar ham mavjud.
B iro q bu n o m l a r g r u z in x alq i h a y o t i b ilan b o g ‘lab
k o ‘r s a ti la d i. G r u z i n s h o h i E re k le A r a g v i h u k m d o r i
K a y x u s ru (K ay x is ra v )n i t a t a r x o n ig a q a r s h i u r u s h g a
chaqiradi. Erekli
Alp Erning qahramonligi timsolidir.
«Tarielliani» dostoni Mesxetida yozib olingan. Tariel
Shota R u stay e lin in g « Y oib ars terisini yopingan pahlavon»
dostonining ham yctakchi qahram oni hisoblanadi. D oston
XII asrda yaratilgan bo'lib, gruzin malikasi T a m a r a va
uning eri Davidga bag'ishlangan. Asardagi voqea qadimgi
sharq ertaklari syujeti asosida qurilgan. D oston q ah ram o n i
Tariel pahlavon, bellashishda arslonni yiqitadigan bahodir
yigit. Bu d o s t o n d a T ariel h in d i s t o n lik o s h iq t a r z i d a
koi'satilgan. Hind shohi o ‘zqizi Ncston D arijonni X orazm
237
shohining o ‘g‘liga uzatishi voqeasi orqali Tarielning ishqiy
sarguzashtlari rivojlanadi. arab pahlavoni A v ta n d il turk
shohi Faridunlar bilan uchrashadi. Tariel Nestonning visoliga
yetishishida Faridin unga yordam beradi. Shota - mesxeti
u ru g ‘idan. Kitobni m alika T am arag a sovg'a etish uchun
yaratgan. Shota Sharq turm ush tarzi va adabiyotini yaxshi
bilgan. Shu sababli ham N .Y a.M arr Rustavelini musulmon
shoiri deb atagan. Turkiy xalqlar o ‘rtasida Alp Er T o ‘nga -
yo'lbarsdan ham kuchli bahodir xoqon to ‘g‘risida rivoyat
ham da afsonalar saqlangan. Tariel - shunday xususiyatli
pahlavondir. D o s to n d a y o ‘lbars terisiga majoziy m a ’no
berilgan. T a rie ln in g y o ‘lb a rs terisini yopinishi u ndagi
yo'lbarsga xos dovyuraklik, bahodirlik, jasurlikni b o ‘rttirib
k o ‘rsatadi. Shota dostonida uch asosiy qahram on - Tariel,
Avtandil, Faridunni arslondek kuchli sifatlar bilan ulugiaydi.
Lekin Tarielning o 'z ig a xosligi sh u nd ak i, uning egnida
yo‘lbars terisidan libosi, p o ‘stini bor.
Tarielning y o ‘lbars terisini yopinib yurishi timsolida
turkiy x o q o n la rn i k o 'r is h uchun asoslar bor. Firdavsiy
«Shohnoma» dostonida shunday yozadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |