Shunday qilib, skijlar o'z urf-odatlarini qattiq hurmat
qilishgan, oralarida ajnabiy xalqlarning diniy urf-odatlariga
sig 'inadiganlar topilsa, ular shoh yoki gado bo 'lishidan qat
7
nazar shafqatsiz munosabatda bo ‘lishgan.
Q adim gi tu rk iy la rn in g diniy e ’tiq o d la ri va u la rn in g
b a d iiy a d a b i y o t d a g i ifo d a s in i ta h lil etish j a r a y o n i d a
quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. Qadimgi turkiy xalqlar uzoq tarixiy o'tm ishida k o ‘p
diniy aqida va t a ’limotlarga e ’tiqod q o ‘ydilar. Shu sababli
h a m u l a r n i n g i s l o m g a c h a b o ' l g a n d a v r d a g i d in iy
e ’tiqodlarini faqat bir din t a ’siri yoki q obig'ida tasavvur
e tib b o 'lm a y d i. A h a m i y a tli to m o n i s h u n d a k i, tu r k i y
x a lq la r n in g h a r b ir diniy e ’tiq o d i h a m d a m a ro s im la ri
ularning o g ‘zaki, keyinchalik yozma adabiyotida h am o 'z
ifo d asin i to p d i. Z o t a n , b u n d a y ta m o y il j a h o n x alqlari
turm ush m adaniyatida h am chuqur ildiz otgan bo'lib, h ar
bir diniy t a ’limotning ifoda vositasi so'z, ifoda shakli badiiy
ijo d n in g m a ’lu m b ir j a n r i h is o b la n g a n . S h u j i h a t d a n
q arag an d a, qadimgi turkiy xalqlarning diniy tasavvurlari
aks etgan h ar q anday og'zaki yoki yozma shakldagi asarlar
ularning adabiy yodgorligi hamdir. Bunday tamoyil islom
d av ri a d a b i y o tid a h a m sh a k lla n g a n . Shu bois A h m a d
Yassaviy, Sulaymon Boqirg'oniy, So'fi Olloyor kabi faqat
d iniy -tasav v u fiy g 'o y a la r n i t a r g 'i b qilgan sh o irla rn in g
asarlari, shuningdek, o'zbek adabiyoti tarixidagi Y usuf Xos
H ojibdan hozirgi davrgacha (masalan, A.Oripovning «Haj
d a f ta r i» ) b a d iiy a d a b i y o t d a n a m o y o n b o 'l g a n d in iy
tasavvurlar ham xalqimizning m a ’naviy boyligi sifatida o'z
qadr-qim m atiga ega.
2. Diniy shakl va aqidalar barcha davrlarda insonning
m a ’naviy-axloqiy dunyosini shakllantirishga xizmat qilgan.
Q adim gi tu rk iylar e ’tiqod q o 'y g a n d inlar ham b u n d a n
58
m ustasno ernas. M asalan, totem izm insonni faqat biror
h ayvondan paydo bo'lishini eslatish va shu asosda unga
e ’tiqod qo'yish ruhini shakllantiribgina qolmaydi. Ushbu
a s a r la r d a inson t a ’r if etilgan hay v o n d ag i k u c h -q u d ra t,
mehribonlik, sadoqatdan ibrat olishga chaqiriladi. Animizm
ruhidagi asarlar insonda tabiatga, borliqqa mehr uyg‘otadi.
Y o k i m o niy lik ta v b a n o m a l a r i inson tirik lig id a g u n o h
is h la rd a n o ‘zini s a q la s h g a ch aqirilish i uni k o m ilik k a ,
i n s o n i y l i k k a zid f a z i l a t l a r d a n q o c h i s h g a o ‘r g a t a d i .
Insonning o ‘z imkoniyatlarini ishga sola bilishi, ertangi kun
m as’uliyatini sezishi va kelajakni anglay olishi shomoniylik
ruhidagi asarlarning bosh g ‘oyasi sanaladi. D em ak, h ar bir
d in iy a s a r in s o n m a ’n a v iy d u n y o s i, b o r liq h a q i d a g i
kechinmalari aks-sadosidir.
3. Badiiy a d a b iy o td a m avzu doirasi cheklanilmaydi.
Ijodkor xalq nim a h aq id a m u s h oh ad a yurita olsa, masalan,
ijtimoiy, siyosiy, axloqiy-m a’naviy, intim, shu ju m lad an ,
diniy t a s a v v u r l a r a d a b i y o t d a is h la n g a n m a v z u la r d ir .
A dabiyot - so ‘z s a n ’ati. Shu sababli ham diniy ruhdagi
asarlar yaratishda badiiy adabiyotga xos barcha tamoyillar,
m a salan , badiiy tasvir vositasi, j a n r im koniyati, o b raz
y a ra tis h u s u lla rid a n k en g foy d ala n ila d i. Shu ji h a td a n
q a ra g a n d a , turkiy x alq lar a d a b iy o tid a diniy e ’tiq o d la r
t a ’sirida yuzaga kelgan asarlarni adabiyotshunoslik nuqtai
n a z a rid a n m u k a m m a l o ‘rgan ish d o lz arb m a sa la la rd a n
biridir. Ushbu tadqiqot dastlabki izlanishlar b o ‘lganligi bois
u n d a asosiy e ’tib o r islom gacha b o 'lg a n dinlar t a ’sirida
yuzaga kelgan turkiy adabiyotning manbalarini aniqlashga
qaratildi, xolos.
59
I K K I N C H I Q I S M
Do'stlaringiz bilan baham: |