Anasxon rahmatullayev

ANASXON RAHMATULLAYEV

Aruz vazni

Barmoq vaqnida ham, aruz vaznida ham bo’g’inlar ahamiyati bor. Barmoqda bo’g’inlar sanalsa, aruzda esa hijolar. Hijolar deyarli bo’g’in bilan bir xil. Faqat hijolarda vazn taqozosi bilan bir undosh ham hijo bo’lib kelishi mumkin.

Aruzda hijolar quyidagicha o’lchanadi: Qisqa hijo “V”, cho’ziq hijo “–”, o’ta cho’ziq hijo “~”.

Qisqa hijolarga quyidagilar kiradi

• 
  Qisqa unli qatnashgan bo’g’inlar
  
• 
  Turkiy so’zlarda urg’u tushmaydigan “O” tuvushi
  
• 
  Vazn taqozosi bilan undosh tovush ham bir qisqa hijo vazifasini bajaradi (jis-m-ni)
  

Cho’ziq hijoga quyidagilar kiradi

• 
  Har qanday yopiq bo’g’inlar
  
• 
  Har qanday holda misra oxiridagi qisqa unlili bo’g’in
  
• 
  Vazn taqozo etsa so’z oxiridagi qisqa unli bilan tugagan hijo ham cho’ziq hojo deb ataladi
  
• 
  Cho’ziq unlilar qatnashgan bo’g’inlar
  

O’ta cho’ziq hijolarga quyidagilar kiradi

• 
  Kelib chiqishi fors-tojikcha bo’lgan “yor”, “or”, “xor”, “zor”, “nur”, oshkor so’zidagi “osh”, hushyor so’zidagi “hush” hijolari
  
• 
  Oxirgi ikki undosh yonma-yon kelishi bilan tugagan “sabr”, “qabr”, “qand”, “jism”, “ism” kabi har qanday bo’g’in
  
• 
  O’ta cho’ziq hijo faqat va faqat misra oxirida keladi. Agar misra o’rtasida kelsa ular ikki xil bo’ladi
  

1) bir cho’ziq, bir qisqa hijoga ajraladi(qand emas qan-d, sabr emas sab-r, o-sh-kor kabi)

2) undagi qisqa hijo keyingi tovushga bog’lanib, boshqa hijoni hosil qiladi(qand edi emas qan-e-di) kabi

Aruzda vaznlar ko’p. Lekin o’zbek she’riyati tarixida asosan 3 ta vazn qo’llangan:

	nomi	taqte’si	Afoilu va tafoili
			to'liq	qisqargan	ohiri o'ta cho'ziq
1.	Ramal	– V – –	Foilotun	Foilun	Foilon
2.	Hazaj	V – – –	Mafoiylun	Faulun	Mafoiyl
3.	Mutaqorib	V – –	Faulun	Faul	Faol
			solim	mahzuf	maqsur

Shuningdek, Quyidagi vaznlar ham uchrashi mumkin:

– –V (maf’uvlu)

V– – V (mafoiylu)

Har bir misrada 3 tadan, ya’ni baytda 6 ta rukn ishtirok etsa “musaddas” so’zi qo’llanadi

Har bir misrada 4 tadan, ya’ni baytda 8 ta rukn ishtirok etsa “musamman” so’zi qo’llanadi

M: ramali musammani mahzuf, ramali musaddasi mahzuf