Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

To'nyuquq bitigi xotira-memuar shaklidagi dostondir.
Unda asosan hayotiy voqealar hamda mifologik tasavvurlar
ifodalangan. T o'nyuquq tarixiy shaxs b o ‘lib, Eltarish
xoqonning maslahatchisi edi. Uning yoshligi Tabg'ach-
X ito y d a o 'tg a n . Bu p a y td a turk x a lq i T a b g ‘ach g a
b o ‘ysungan. Chunki turk xalqi bosh-boshdoqlikka y o ‘l
q o ‘yib, o ‘zini idora etolmagan. Ana shunday tarqoq xalqni
T o'nyuquq birlashtirdi, ikki bo'lagi otli va bir bo'lagi
piyoda bo'lgan 700 kishilik qo'shini bilan turk mamlakatini
tikladi hamda shad (turk xoqonligining oliy unvonlaridan
biri) unvoniga ega bo'ldi.
To'nyuquq Bo'yla Baga Tarxon hamda Eltarish xoqon-
lar bilan mamlakat farovonligi uchun kurashdi. Natijada,
xalq to'q bo'ldi. Turklar mamlakatiga yana urush xavfi
tug'ildi. Tabg'ach, o'g'uz. qutan qavmlari birlashib, hujum
277

---

qilishga tayyorgarlik k o‘rdi. To'nyuquq Eltarish xoqonga
maslahat solganida xoqon uning kuchiga, tadbirkorligiga,
d on oligiga ishondi va «ko'nglingga kelganini qil» deb
buyurdi. T o ‘nyuquq o ‘g ‘uzlarning uch m ing kishilik
qo'shiniga qarshi jangga kirdi, ularni yengdi, yigirma uch
shaharni ishg'ol qildi. Jang qishda, qor-izg‘irinli kunlarda
davom etardi. Qattiq sovuq b oisa-d a, Irtish daryosidan
o ‘tish va urushishga t o ‘g ‘ri keldi. Jangda T o ‘nyuquq
g 'a la b a q o z o n d i, d u sh m an sh ad in i ham o 'ld ir d i,
dushmanning oz qismi qochdi, ular Temur qopug'gacha
quvib borildi va q o‘lga olindi. T o ‘nyuquq Eltarish xoqonga
maslahatchi bo ig a n davrda yurt dushmanlari bilan tez-tez
jang b o ‘lib turdi. Jumladan, Eltarish xoqon tabg'achga 17,