Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Variasiyalarni paydo bo’lish sabablari. 
Ideallashtirilgan Quyosh shamoli tuzilishi real mavjud emas, Quyoshda 
o’tuvchi jarayonlar tinch oquvchi Quyosh plazmasini buzadi. Ba’zan Quyoshning 
lokal oblastlarida shunday sharoitlar vujudga keladiki, natijada Quyosh shamoli 
zarralarining tezligi oshib ketadi. Sayyoralararo fazoga tarqaluvchi, Quyoshning 
aylanishi natijasida Arximed spiraliga aylanuvchi Quyosh plazmasi katta tezlikli 
oqimi hosil bo’ladi. Katta tezlikli zarralar oldin chiqarilgan tinch Quyosh shamoli 
zarralarini quvib yetadi. Bu tinch Quyosh shamoli plazmasini va unda muzlatilgan 
magnit maydonini, katta tezlikli oqimdan oldinda siqishga, keyinda 
siyraklashishiga olib keladi. Oqim tezligining tovush tezligidan katta qiymatlarida, 
uning chegaralarida zarbali to’lqinlar hosil bo’lishiga olib keladi (rasm 13.v). 
Bunday oqimlar bir necha oy mavjud bo’lishi mumkin.
Расм 13в. Такрорланувчи юқори тезликли оқим. 
1-магнит куч чизиқлари; 2-юқори тезликли плазма оқими; 3-тўғри 
зарбали оқим; 4-тескари зарбали оқим; S – Қуёш, 

- юқори 
тезликли оқимни ташлаш со
ҳ
аси.

---

113 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Quyoshning o’z o’qi atrofida aylanishi tufayli yerdagi kuzatuvchi bunday oqimni 
har 27 sutkadan keyin qayd qiladi. Shuning uchun bunday oqimlarga 
takrorlanuvchi oqimlar deyiladi. 
Takrorlanuvchi oqim ichida magnit maydon bir necha marotiba kuchaysa, 
zarralar zichligi kamayadi. Bu Samarqand neytron supermonitorida olingan 
eksperimental natija, 16 – chi rasmdan yaqqol ko’rinib turibdi. 
Sayyoralararo muhitni qo’zg’atuvchi muhim mexanizmlardan biri, Quyosh 
chaqnashlari natijasida hosil bo’luvchi zarbali to’lqinlardir (rasm 13g). Chaqnash 
vaqtida katta miqdordagi Quyosh plazmasi koinotga otiladi, natijada yuqori tezlikli 
oqimlar va zarbali to’lqinlar hosil bo’ladi. Bunday oqim va to’lqinlar 
takrorlanuvchi oqimlardan farqli, uncha katta bo’lmagan vaqt davom etadi va unda 
zarralar zichligi katta bo’ladi. Quyosh chaqnashlari natijasida hosil bo’luvchi 
zarbali to’lqinlarni tezligi 3000 km/s – ga yetishi mumkin. Ba’zan bir nechta turli 
tezlikli zarbali to’lqinlar paydo bo’lib, turli tezlik bilan bir-biriga yaqinlashadi yoki 
uzoqlashadi.
Magnitlashtirilgan oqimlarning katta masshtabli birjinslimaslaridan tashqari, 
uzilishlar va magnit maydon yoki muhit tebranishlarining to’lqinlarini butun 
spektrlari paydo bo’lishi mumkin. Bunday to’lqinlarga Alven to’lqinlari 
(Plazmaning o’zgarmas zichliklarida magnit maydonining ko’ndalang 
tebranishlari) deyiladi.
Расм 13г. 
Қ
уёш ча
қ
наши зарбали т
ў
л
қ
ини. 1-магнит куч чизи
қ
лари, 2-магнит 
майдонига перпендикуляр б
ў
лган зарбали т
ў
л
қ
инлар фронти, 3-майдонга 
квазипаралел б
ў
лган т
ў
л
қ
ин фронти, 4-ча
қ
наш му
ҳ
итини ташланиши, 5-си
қ
илган 
магнит майдони, МВ – т
ў
л
қ
ин меридиани, E ва W – шар
қ
ий ва 
ғ
арбий кузатиш 
секторлари, S - 
Қ
уёш

---

114 
Magnit maydonlarning birjinslimaslari kosmik zarralarning harakatiga 
kuchli ta’sir etadi. Agar zarralarning Larmor aylanish radiusi R
l
birjinslimaslarning 
o’lchami, R
b
– dan juda kichik bo’lsa, zarralar kuch chiziqlari bilan harakat etib, 
birjinslimaslarni aylanib o’tadi. R
l
– ning juda katta qiymatlarida zarralar magnit 
maydonlarining fluktuasiyalarini deyarli sezmaydi. R
l

R
b
bo’lganda zarralarning 
harakati diffuzion xarakterga ega bo’ladi. Kuzatishlarni ko’rsatishicha, 
takrorlanuvchi oqimlar va sektorli strukturalar birjinslimaslarini keng (1-0,1 a.b.) 
dan, eng kichik, muhit xususiyatlarini 1s
-1
chastota bilan o’zgarishlariga olib 
keluvchi spektrlari mavjud. Natijada energiyasi 100 ev dan 100 Gev gacha bo’lgan 
zarralar harakatini og’ishlari hosil bo’ladi. 
Harakatdagi magnit maydon birjinslimaslari nafaqat zarralarni sochadi, balki 
ularni tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi. Birjinslimaslarni paydo bo’lish chastotasi 
Quyosh aktivligi bilan korrelyasiyada bo’ladi. Shuning uchun Quyosh aktivligi 
katta bo’lgan yillarda Quyoshning kosmik zarralarga ta’siri oshadi.