Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Ssintillyasion va Cherenkov detektorlarining tuzilishi va ishlash prinsipi. 
Yuqorida qayd qildikki, kosmik zarralar zichligini va Cherenkov nurlanishi 
oqimini zichligini qayd qilishda, KAYo qurilmalarida mos ravishda ssintillyasion 
va Cherenkov detektorlaridan foydalaniladi 12 a rasmda ssintillyasion 
detektorlardan birining konstruksiyasi kursatilgan bo’lib, bo’nday detektorlarning 
zarralarning sezuvchi qismi ikkita uzaro kleylangan har birining o’lchami 500 x 
500 x 50 mm bo’lgan ssintillyatorlardan iboratdir. Bunday detektorlarning qayd 
qilish yuzasi 0,5 m
2
– ga tengdir. yorug’lik yo’qotishini kamaytirish maqsadida 
bunday ssintillyasion detektorni qayd qilish qismi, ssintillyator ikki tomonidan 
ikkita svetovod (yorug’likni fotoelektron kuchaytirgichga yo’naltiruvchi) 
kleylangandir. Svetovodlar ham ssintillyator materialidan yasalgandir. 
Svetovodlarning bunday urnatilishi impuls amplitudasini kosmik zarraning 
ssintillyatorga tushishi joyiga bog’liqligini kamaytiradi. 
Rasm 12a. Qayd qilish yuzasi 0,5 m
2
bo’lgan ssintilyasion detektor konstruksiyasi. 
сцинтиллятор 
ФЭК 

---

124 
1ФЭК 
155
0
3 ФЭК 
7 ФЭК 
Rasm 12b. Qayd qilish yuzasi 1m
2
va 2 m
2
bo’lgan ssintillyasion detektorlar 
konstruksiyasi. 
Bunday konstruksiyalar, qalinligi 1mm bo’lgan alyuminiyli plastinkalardan 
yasalgan yashikga joylashtrilgandir. FEK anodi tashqariga chiqarilib kuchlanishi 
boshqariladigan, yuqori kuchlanish manbaiga ulangandir. KAYo elektron 
fotonlarini qayd qilish uchun yana yuzasi 1 m
2
va 2m
2
bo’lgan ssintillyasion 
detektorlaridan foydalaniladi. Bunday detektorlarida, qayd qilish yuzasi 0,5m
2
bo’lgan ssintillyasion detektorlardan farqli FEK-lar ssintillyator ustiga mos 
ravishda 800 mm va 1200 mm balandlikda o’rnatilgandir. Ssintillyasion 
detektorlarning alyuminiyli yashiklari ichkarisidan yorug’likni qaytaruvchi oq 
emal bilan ranglangandir. Yorug’likni qaytaruvchi yuzalar, yorug’lik yig’ishni 2 
marotiba oshiradi. Ssintillyasion detektorlarda FEK- 49b fotoelektron 
kuchaytirgichlaridan foydalanilgandir. Detektorlarda foydalaniladigan delitellar, 
FEK – ni to’liq o’lchash diapozonida 




200
~
- gacha impulsli rejimda, impuls 
uzunligi ~ 100 nsek, chiziqligini saqlaydi. Anod tokining amplitudasi LC – 
o’zgartiruvchi yordamida amalga oshiriladi. Bunday o’zgartiruvchining dinamik 
diapozoni ~ 3* 10
3
ga tengdir. Qayd qilingan ediki, Cherenkov nurlanish oqimi 
Cherenkov detektorlari yordamida o’lchanadi. Bunday detektorlarning
konstruksiyasi rasm 12 v da kursatilgan bo’lib, bunday konstruksiya ~ 55
0
burchakgacha keluvchi nurlanish oqimlarini o’lchaydi. Ssintillyasion detektorlarda 
kabi, Cherenkov detektorlarida ham logarifmik ASP- lardan foydalaniladi. 
Cherenkov detektorlarida FEK va ASP orasida chiqli utkazgich o’rnatiladi. Chunki 
Cherenkov detektorlari uzluksiz ravishda atmosferadan tushayotgan yorug’lik foni 
ostida ishlaydi. Bunday fon anod toki fluktuasiyalarining sababchisidir. 
Rasmi 12v. Cherenkov detektorlarining konstruksiyasi. 

---

125 
Cherenkov detektorlaridan chiquvchi signal, chiziqli yorug’likni o’tkazgichi 
kirishiga uzatiladi, o’tkazgich fon hosil qilgan shumni kesib foydali yorug’likni 
o’tkazadi. Bunday yorug’lik o’tkazgichning dinamik diapozoni ~ 5*10
2
voltga 
tengdir.