Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Kosmik nurlarning moddulyasion effekti.
Kosmik nurlar moddulyasiyasini umumiy kartinasini asosida, Parkerning 
Quyosh shamoli va bu shamol bilan birgalikda tarqaluvchi, regulyar va noregulyar 
magnit maydonlari yotadi. Kosmik zarralar Quyoshdan radial yo’nalishda 
tarqaluvchi magnit maydon bilan ta’sirlashadi. Bunday o’zaro ta’sir natijasida, 
kosmik nurlarning, Quyosh sistemasidan, konveksion tashqariga chiqishi vujudga 

---

111 
keladi. Natijada Sayyoralararo fazoda kosmik zarralarning zichligi pasayadi. 
Kosmik zarralarning Sayyoralararo fazoda zichligi quyidagi formula bilan 
ifodalanadi: 


 
 

 
















r
o
o
e
t
r
V
dr
t
r
U
n
t
n
,
,
,
,
3
exp
,
,
,
,




(5.13) 
bunda U- Quyosh shamoli tezligi, r- quyoshgacha bo’lgan masofa, 
Ze
C
P



- 
kosmik zarrachaning qattiqligi, t – vaqt, n
0
(z, 

) – yulduzlararo fazoda kosmik 
zarralarning modulyasiyalanmagan zichlik bo’yicha spektri, 
)
,
(


e
z
- zarralar 
tezligi, 

(r, 

,t) – zarralarni sochilish uchun transportli chopish masofasi.
Ko’rsatilishicha, Quyosh aktivligini oshishi bilan, U – ning qiymati oshib 
3


V

ning qiymati kamayadi (χ – diffuziya koeffisiyenti). Natijada 
modulyasiya oshib Sayyoralararo kosmik fazoda galaktik kosmik nurlarning 
intensivligini kamayishiga olib keladi. Bu kosmik nurlarning ma’lum bo’lgan 11 
yillik variasiyalari bo’lib, bunday variasiya amplitudasi, kosmik zarralarning 
qattiqligiga bog’liq bo’ladi. 
Galaktik kosmik nurlarning variasiyalari ma’lumki, quyidagi sabablarga 
ko’ra hosil bo’ladi: kosmik nurlar manbalarining Galaktik fazoda notekis 
taqsimlanishi, zarralarning diffuziyasi, o’ta yangi portlashlar, neytronli 
yulduzlardan zarralarni generasiyasi, Galaktika markazidagi portlashlar va 
hokazolar.
Kosmik nurlar manbalarining notekis taqsimlanishi, Sayyoralararo fazoda 
zarralar oqimi zichligini, Galaktikadagi zichligidan kamligi, kosmik zarralar 
zichligini gradiyenti borligini ko’rsatadi, shuning uchun quyidagini yozish 
mumkindir: 
n
grad
j



(5.14) 
Zarralar oqimining bunday gradiyentini borligi Yerning o’z o’qi atrofida 
aylanish natijasida, yulduz – sutkali variasiyalar mavjudligiga olib keladiki, 
bunday variasiyalarning amplitudasi quyidagiga teng bo’ladi: 
nr
j
А
юлдуз
3

(5.15) 
Tajribalarning kursatilishiga kichik energiyalarning oblastida A
yulduz
– ning 
qiymati 0,1% dan katta emas. Kosmik nurlar intensivligining yulduz – sutkali 
variasiyalarini o’rganilishi kosmik nurlar manbalari xususiyatlari va koinotdagi 
magnit maydonlarni statistik xarakteristikalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni 
beradi. Oxirgi yillardagi izlanishlar natijalari, xususiy holda Quyosh kosmik 
zarralarining yulduzlararo fazoda tarqalish xususiyatlarini o’rganish natijalarini 
ko’rsatilishicha, Quyosh atrofida o’z magnit xususiyatlari bo’yicha galaktikaning 
boshqa qismlaridan farq qiluvchi oblast borligi aniqlangan.

---

112 
Galaktikani 
strukturasi 
masalasi, 
yulduzlararo fazodagi 
magnit 
maydonlarning xususiyatlarini bilish nafaqat kosmik nurlar fizikasi masalasi bilan 
balki kosmik nurlarni paydo bo’lishidek astrofizik masalani hal etishda juda 
muhimdir.
Kosmik nurlarning yulduz sutkali variasiyalarini, Quyosh aktivligi minimal, 
zarralarning Sayyoralararo fazodagi sochilishi minimal bo’lgan yillarda o’rganish 
maqsadga muvofiqdir.