|
BE
E
N
yozish mumkin bo’lib, γ-1= -1,5 dir. Bunga mos ravishda differensial spektrni
quyidagicha ifodalash mumkindir:
E
A
E
B
dE
dN
0
1
(5.9)
γ- ga energetik spektrning ko’rsatkichi deyiladi.
Yer yuzining turli balandliklarida (Yer yuzida, tog’ balandliklarida) kosmik
nurlar intensivligini vaqtli variasiyalarini o’rganishda, kosmik nurlarning
ikkilamchi komponentalari (masalan neytronlar oqimi yoki myuonlar oqimi) qayd
qilinadi. U holda kosmik nurlar intensivligini quyidagi uchta faktor aniqlaydi:
1)
Geomagnit chegara g- ning qiymati. Geomagnit g – ning qiymatini,
o’zgarishi magnit to’fonlari davrlarida yuz beradi va bunga bog’liq ravishda
kosmik zarralarning intensivligi o’zgaradi. Bunday variasiyalarga geomagnit
variasiyalar deyiladi.
2)
Kosmik nurlarning qayd qiluvchi asbobning karralisi m
i
(
,h) bitta kosmik
zarraning Yer atmosferasidan o’tishida, Yer atmosferasining atom yadrolari
bilan bo’ladigan ketma-ket yadro elektromagnit o’zaro ta’siri natijasida
tug’ilgan ikkilamchi zarralar soni, m
i
(
,h) – ning qiymati birlamchi
zarraning qattiqligi
– ga va Yer atmosferasining bosimi h – ga bog’liq
bo’ladi. Integral karralikning qiymatini o’zgarishi meteorologik jarayonlar
tufayli vujudga keladi. Kosmik nurlarning, karralik o’zgarishiga bog’liq
ravishda vujudga keladigan variasiyalariga atmosferik variasiyalari yoki
intensivligining kosmik nurlar atmosferik effekti deyiladi.
3)
Birlamchi kosmik nurlarning qattiqlik
bo’yicha spektri D(
) – ning
o’zgarishi. Bunday o’zgarish kosmik fazoda yuz beruvchi jarayonlar
natijasida yuz beradi va birlamchi kosmik nurlarning kosmik obyektlarda
109
tug’ilishi va kosmik fazoda tarqalishiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun
kosmik nurlarning intensivligini qayd qilish metodi yordamida D(
)- ning
variasiyalarini aniqlash, astrofizika fanining muhim masalalaridan bo’lib
hisoblanadi.
D(
) – ning variasiyalariga, kosmik nurlarning kosmik variasiyalari deb
yuritiladi. Kosmik variasiyalar, kosmik nurlar bir qismini Quyoshda tug’ilishi
jarayonlariga va modulyasion effektga bog’liq bo’ladi. Modulyasion effektlar
Quyosh fa’oliyati tasirida kosmik zarralarining kosmik fazodan o’tish sharoitini
o’zgarishi natijasida vujudga keladi. Yana shunday variasiyalar bo’lishi mumkinki,
ular galaktikada, ya’ni Quyosh sistemasidan tashqarida yuz beruvchi jarayonlar
natijasida yuz beradi. Masalan, Yulduz sutkali variasiyalar, kosmik nurlarning
anizatropiyasi tufayli (kosmik nurlar manbalarini koinotda taqsimlanishiga bog’liq
bo’lgan variasiyalar) vujudga keladi.
Kosmik nurlar intensivligini vaqti variasiyalarini klassifikasiyasini ko’rib
chiqamiz. Buning uchun Yer atmosferasi h – chuqurligida qayd qilinayotgan
kosmik nurlar intensivligining, geomagnit qattiqligi g – ga bog’lanish ifodasidan
foydalanamiz.
d
h
m
D
h
I
g
i
i
g
,
(5.10)
bunda,
h
I
i
g
- Yer atmosferasining h – chuqurligida o’rnatilgan asbob yordamida
qayd qilinayotgan, kosmik nurlar i – komponentasining (masalan, neytronlar
komponentasi) qayd qilingan eksperimental natijalari.
U holda g, m
i
(
,
h) va D(
) larning o’zgarishiga bog’liq bo’lgan
variasiyalarini quyidagicha yozish mumkindir:
g
g
i
g
i
g
i
i
i
g
i
g
i
g
d
h
W
D
D
dR
h
W
h
m
h
m
h
W
g
h
I
h
,
,
,
,
,
*
*
(5.11)
Bunday bog’lanish (5.10) – ni g, m
i
(
,
h) va D(
) bo’yicha variasiyalab,
topilgan ifodani (5.10) ga bo’lish natijasida hosil bo’ladi. (5.11) dagi
h
I
h
m
D
h
W
i
g
i
i
g
/
,
,
ikkilamchi kosmik nurlarning birlamchi kosmik
zarralar bilan bog’lanish koeffisiyenti bo’lib, bu koeffisiyent Yer atmosferasi
chuqurligida qayd qilingan natijalarga ko’ra D(
) – ning variasiyalarini topish
imkonini beradi.
h
N
i
g
,
funksiya birlamchi kosmik zarrani Yer magnitosferasidan
o’tish jarayonini moddellashtrish yordamida nazariy yo’l bilan topiladi. Hozirgi
vaqtda kosmik nurlar bog’lanish koeffisiyentini topish matematik yo’llari ishlab
chiqilgandir. Yerning sun’iy yo’ldoshlarida o’rnatilgan asboblar yordamida esa
birdaniga
D
D
qayd qilinadi. (5.11) formulaga ko’ra atmosferik, geomagnit
va kosmik variasiyalarini mos ravishda, birinchi, ikkinchi va uchinchi sinf
variasiyalari ham deyladi.
110
Do'stlaringiz bilan baham: |
