Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Александр фон Ҳумбольд
(1769-1859) географик 
детерминизм назариясини давом эттирди ва ривожлантирди. У 
халқларнинг мавжуд бўлишида географик детерминизмнинг 
ролини махсус тадқиқ этди ва кўпдан-кўп геосиѐсий фикрларни 
ўртага ташлади. Бу геосиѐсатчи олим ўз асарларида инсонларнинг 
характери, жамиятнинг тараққиѐтини табиий-географик тафовутлар 
– тирикчилик манбалари, иқлим ва бошқа табиий шартларга 
боғлаган
1
. 
Яна бир немис олими, географ 
Карл Риттер
(1779-1859) 
географик детерминизм ғоясининг ривожига муҳим ҳисса қўшди. 
Риттер Берлин География жамиятига раҳбарлик қилган даврда 
Европа ва жаҳон бўйлаб саѐҳатга чиқди, сайѐранинг муҳим 
геосиѐсий ҳудудларини ўрганди. Риттер асосан географ бўлган ва 
ўз тадқиқотларини сиѐсий география сифатида тақдим этган. Бироқ 
Риттер географияга амалий фан сифатида қараган, чунки уни Ер ва 
унинг аҳолисининг ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро алоқадорлиги, турли 
қитъалар, мамлакатлар, географик зоналар ва жамиятларнинг
қиѐси масаласини ўрганишга йўналтириш лозим деб ҳисоблаган. 
Халқларнинг тақдири ва тараққийси тўлалигича атроф муҳитга 
боғлиқ деган фикрга келган Риттер Европа ўз ҳолатига кўра мақбул 
ва мулойим иқлимда жойлашгани учун бахтлидир, деб ѐзган. 
Риттернинг фикрича, умуман, иқлим, табиий шароит муайян 
минтақада яшовчи кишиларнинг ҳаѐтига жиддий таъсир ўтказади, 
уларнинг бошқалар билан ўзаро муносабатларида чуқур из 
қолдиради. Шунингдек, у жисмоний ва ақлий қобилиятнинг 
1
Михайлов Т.А. Ўша асар, 65-66-бетлар. 

---

35 
шаклланиши ва ривожи бевосита атроф муҳитга боғлиқ деб 
ҳисоблаган.
Сайѐранинг иқлими, аҳолининг жойлашуви, халқларнинг 
тарихи, уларнинг маданияти, ижтимоий аҳволи, демографик 
муаммолар ва ҳоказолар тўғрисида етарлича маълумот тўплаган 
Риттер шу асосда ўз тадқиқотларида қиѐсий методни қўллади. 
Инсоният ва табиат тарихини қиѐсий таҳлил қилиш асосида у 
Европада 
биринчи 
бўлиб