Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Жан
Батист Дюбо
(1670-1742), 
Ипполит Адольф Тэн
(1828-1893) ва 
социолог 
Эдмон Демолен
(1852-1907) ҳам маҳаллий шароит, 
иқлим ва табиий муҳитнинг кишилар, халқлар ва жамиятга таъсири 
масаласини ўрганган. Улар ҳам халқнинг маданий ривожида 
мамлакат иқлими асосий омилдир, деган фикрга асосланганлар. 
Бироқ, айни чоғда, улар ижтимоий тузилмада географик ва иқлим 
омиллари билан бир қаторда халқнинг ирқий мансублиги, тийнати 
ва урф-одатлари ҳам муҳим роль ўйнайди, деб ҳисоблаганлар. 
Мазкур даврда немис олимлари И.Кант, Г.Ф.Ҳегель, А.Ҳумбольд 
ва К.Риттерлар ҳам географик детерминизм назариясини қабул 
қилган. 
Георг Фридрих Ҳегель
(1770-1831) “Тарих фалсафаси” асарида 
географик детерминизм назариясига мурожаат қилган ва халқлар 
ҳаѐтида географик омилнинг роли борасида кенг маълумот берган. 
Унинг тарих фалсафаси ҳақидаги маърузалар курсида “Жаҳон 
тарихининг географик асослари” номли алоҳида бўлим бор. Бу 
бўлимда у мамлакатларнинг “жаҳон тарихий ҳаракатига оид 
бўлмаган” табиий хусусиятларини географик омиллар билан 
асослаган. Муаллифга кўра, иссиқ ѐки ҳаддан ташқари совуқ иқлим 
бундай ҳаракатнинг сабабидир
2
. 
Қомусий билим эгаси бўлган Ҳегель географик детерминизмни 
биринчи бўлиб ирқчилик билан боғлаган. Унинг фикрича, фақат 
Ғарбий Европа мамлакатлари ва АҚШ аҳолисигина тарихий 
тараққиѐт тарқатувчилардир. Бошқа минтақалар ва жаҳоннинг ўзга 
қисмларининг халқлари, шу жумладан русларни у европаликлардан 
қуйида туради, деб ҳисоблаган. Мексика ва Перунинг тубжой 
аҳолисининг испанлар томонидан асорат қилинишининг сабабини
Ҳегель ҳиндуларнинг “барча ҳолларда, ҳатто бўйи жиҳатидан ҳам 
европаликлардан қуйи даражада эканлиги” билан изоҳлаган. 
Ҳегель Ер куррасида мавжуд бўлган у ѐки бу ижтимоий 
тузумни учта “географик тафовут” комбинацияси билан боғлиқ деб 
билган. Унинг фикрича, Ер юзи: 
-
чўл ва текисликликлардан иборат қуруқ ясситоғликлардан; 
-
паст текисликлар, кечув ўлкалари, суғорма ерлардан; 
1
Монтескье Ш. Избранные произведения. М., 1995,с.350. 
2
Гегель. Лекции по философии и истории. СПб, 1993. 

---

34 
-
бевосита денгиз соҳилида жойлашган мамлакатлардан 
иборатдир. 
Ҳегел мана шунга асосланиб, чўл ва ясситоғлик жойларда 
яшовчилар 
чорвачилик, 
паст 
текисликларда 
яшовчилар 
деҳқончилик ва саноат, ниҳоят, учинчи гуруҳга мансуб халқлар 
савдо ва денгизчилик билан шуғулланадилар, деган хулоса
чиқаради. Шу нуқтаи назардан келиб чиққан Ҳегель патриархал 
мустақилликни биринчи, мулкчилик ва ҳукмронликни иккинчи, 
фуқаролик эркинлигини учинчи гуруҳга мансуб деб билган. 
Ҳегелнинг бу фикрлари кейинги йилларда фақат немис эмас, 
балки Ғарбий Европанинг кўпгина классик олимлари томонидан 
ривожлантирилган. 
XVIII асрнинг охири - XIX асрнинг биринчи чорагида немис 
геосиѐсатчиси