Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

“цивилизацион ѐндашув”
ва 
“ҳарбий-
стратегик” 
геосиѐсий назарияларнинг асосчиси деб ҳисобланади. 
Ҳарбий-стратегик геосиѐсий назарияни ривожлантирган Ратцель 
XIX асрда илк бора Европада ва жаҳонда давлатлараро алоқалар ва 
халқаро муносабатларнинг муайян реал системасини яратишга 
ҳаракат қилди.
Кўриняптики, Ратцель давлатларнинг стратегик ва сиѐсий 
ривожи қонуниятларини, уруш ва ҳудуд ишғоли ҳодисаларининг 
сабаб ва оқибатлари, давлат ва халқлар ҳаѐтида урушнинг роли ва 
бошқа геостратегик муаммоларни ўрганган биринчи 
реалист 
геосиѐсатчи 
бўлди ва муайян геосиѐсий умумлашмалар чиқарди. 
Ратцелнинг 
фикрича, 
агар 
табиий 
муҳит 
(географик 
детерминизм) инсонлар ҳаѐтига таъсир ўтказувчи биринчи асосий 
омил бўлса, маданий тараққиѐт даражаси ва маданий тафовутлар 
(кўчманчи ѐки ўтроқ турмуш тарзи, деҳқончилик ѐки чорвачилик 
маданияти ва ҳ.к.) иккинчи омилдир. Хитой ва Ҳиндистон 
аҳолисининг зичлигини, Мўғулистон ва Тибет кўчманчилари, 
Шарқий Туркистон халқларини мисол келтирган олим деҳқончилик 
маданияти кенг тарқалган жойларда аҳолининг зичлиги юқори 
даражада, ҳаѐт барқарор ва маданият ривожланган бўлади, деган 
хулосага келади. 
Ратцелнинг фикрича, заиф халқлар икки ҳолатда: ўз-ўзини маҳв 
этган тақдирда ва маданияти юксакроқ халқнинг таъсири остида 
тарих майдонидан чиқиб кетади. Ҳар иккала сабаб ўзаро боғлиқ ва 
биргаликда содир бўлади. Олим халқлар жуда камѐб ҳолларда ўз-
1
Ratzel F. Ўша асар, 204-220-бетлар. 

---

48 
ўзини маҳв қилади, деб ҳисоблаган. Кўп ҳолларда халқ янада 
кучлироқ халқ томонидан ассимиляция этилади. 
Шубҳасиз, баъзи халқлар табиий шароит таъсири остида ва 
яшаш қувватининг тугаши натижасида заифлашиб, тарих 
саҳнасидан чиқиб кетади (у маданий қолоқ халқларнинг яшаш 
қуввати тез тугайди, деб ҳисоблаган). 
Немиспараст швед олими
 Рудольф Челлен
(1864-1932) Европа 
ва немис классик геосиѐсат мактабининг асосий яратувчиларидан 
бири ҳисобланади. Ўзини Ф.Ратцелнинг шогирди деб ҳисоблаган 
Челлен ҳам