Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

7.2. Геосиѐсатнинг объекти ва предмети 
Геосиѐсатнинг объекти ва предмети хусусида сиѐсатшунослар 
орасида қарийб юз йилдан буѐн баҳс олиб борилмоқда. Бу баҳс-
1
Колосов В.А.. Мироненко Н.С. Ўша асар, 26-бет. 

---

231 
мунозаралар ҳар доим ҳам ижобий натижа бераѐтгани йўқ, баъзан 
бўлса, геосиѐсатни ҳар қандай илмий соҳага хос тавсифлардан 
умуман маҳрум қилади, унинг чегараларини жуда номуайян ва 
ноаниқ белгилайди, геосиѐсатнинг тадқиқот объектларини бошқа 
илмий соҳалар: иқтисодиѐт, сиѐсат, география, ҳарбий стратегия, 
табиий ресурслар, экология, халқаро муносабатлар, ташқи сиѐсат ва 
ҳоказо соҳалар билан аралаштириб юборади. Собиқ СССР ва бошқа 
социалистик 
мамлакатларнинг 
илмий-тадқиқот 
марказлари 
фаолиятига узоқ вақт мобайнида ана шундай хусусият хос бўлган 
эди. 
Масалан, “сиѐсий география” ва “геосиѐсат” пайдо бўлган 
вақтдан то бугунги кунгача уларнинг предмети, функциялари ва 
қонуниятлари тўғрисидаги узоқ мунозаралар давом этмоқда. 
Айтиш мумкинки, геосиѐсат билан шуғулланадиган ҳар бир 
тадқиқотчи бу илмий соҳаларнинг объектлари ва предметлари, 
умумий хусусиятлари ва тафовутлари тўғрисида ўз қараши ва ўз 
мулоҳазаларини илгари сурмоқда. 
Бироқ геосиѐсатнинг асосий вазифаси уни бошқа фанлар билан 
таққослашда эмас, балки уни тушунишнинг ҳамма томонидан 
қабул қилинадиган шаклини топишда, объекти, предмети ва 
тадқиқот методолгиясини аниқ таърифлашдадир. Мана бир қарийб 
асрдирки, сиѐсатшунослар 
“Геосиѐсат нима, у нимани тадқиқ 
этиши керак?” 
деган асосий саволларга қайсидир жиҳати билан 
ўхшаш, қайсидир жиҳати билан эса тамомила бир-биирига зид 
жавоблар беришмоқда. 
Бу масалада, юқорида қайд қилганимиздек, геосиѐсатчилар аниқ 
икки гуруҳга бўлинади. Булар – классик геосиѐсатчилар (1990 
йилларга қадар бошқа геосиѐсий мактабларнинг вакилларини ҳам 
шу тоифага киритишган) ва ҳозирги цивилизация геосиѐсати 
тарафдорларидир. 
 Классик 
муаллифлар
орасида Ф.Ратцель ва Р.Челлен 
геосиѐсатнинг вазифалари, объекти ва предметини энг тўла шаклда 
баѐн этиб беришган. 
Ф.Ратцелнинг айтишига кўра, 
геосиѐсат сиѐсий омилларнинг 
макон билан ўзаро муносабатларининг мамлакат ҳудуди, аҳолиси 
ва субъектларининг маданий хатти-ҳаракатига таъсирини
ўрганади.
Р.Челлен бўлса, геосиѐсатнинг тадқиқот объектлари ва 
таркибини уч қисмга бўлиб, бундай тақдим қилган: 

---

232 
 Моносиѐсат 
– конкрет давлатнинг сиѐсий муҳофазасини, ташқи 
оламнинг ва сиѐсий иттифоқчиларининг унга кўрсатадиган таъсири 
ва тазйиқини ўрганади; 
Морфосиѐсат
– давлат ерининг шакли, ўлчамларини ўрганади; 
 Физиосиѐсат 
– давлат ерининг геостратегик мазмун ва 
характеристикасини, физик-географик ҳолатлари ва ҳоказоларни 
ўрганади. 
Челлен давлат ҳаѐтининг турли жиҳатлаини ўрганган бешта фан 
соҳасини махсус қайд қилган. Булар – геосиѐсат, экосиѐсат, 
демосиѐсат, социосиѐсат, кратосиѐсатдан иборатдир. Муаллиф улар 
ичида айни геосиѐсатни биринчи ўринда қўйган. Челлен 
геосиѐсатнинг