|
геосиѐсий жараѐнлар
ва
ҳодисалар:
3)
амалий геосиѐсий фаолият.
Давлатлар ва халқлар, уларнинг
сифат характеристикалари ва ўзаро муносабатлари бу
жараѐнга жалб этилгандир;
4)
конкрет тарихий шароитдаги тафаккур (билиш)
, миллий
руҳ, ижтимоий фаоллик ва психологик муҳит.
Тадқиқотчилар тарих мобайнида геосиѐсий ўзгаришларнинг у
ѐки бу омилининг ўзи муҳим ўзгаришларга дуч келади, деган
фикрда якдилдирлар. Масалан, агар бундан икки юз йил аввал
умуман географик олам, табиий-географик, иқлим, макон ва ҳарбий
омиллар, ҳудудларнинг ишғол этилиши ва ишлаб чиқарувчи
кучларнинг ривожланиш манфаатлари ўз аҳамиятига кўра биринчи
ўринда турган бўлса, ҳозирги босқичда алоҳида давлатлар ва
давлатлар иттифоқининг жаҳон стратегик хом ашѐ заҳиралари,
энергетика ва коммуникация маконларига таъсир соҳаларини бўлиб
олиш ва қайта бўлиб олиш учун кураши қонуниятларини ўрганиш
геосиѐсатнинг диққат марказида турибди.
Уларнинг фикрича, классик (анъанавий) геосиѐсатдан фарқли
ўлароқ, ҳозирги геосиѐсатнинг асосини анча кўпроқ даражада
геоиқтисодиѐт
ташкил
этади.
Агар
классик
геосиѐсат
намояндалари
фундаментал дуализм
назариясини геосиѐсий
қонуниятларнинг
асоси
деб
билган
бўлсалар,
ҳозирги
геосиѐсатчилар
кўпроқ
цивилизация
геосиѐсатининг
устуворлигидан келиб чиқишади.
Жаҳон тартиботининг XXI асрда постиндустриал моделдан
глобал моделга ўтиши геосиѐсий вазиятни ҳам ўзгартирди, уни
шунга мувофиқ равишда янги хусусиятлар билан бойитди. 150-200
йил олдинги даврга таққослаганда ҳозирги геосиѐсий фаолиятда
кўпгина янги омиллар олдинги қаторга чиқди.
География,
тарих, иқтисодиѐт, демография, этнография,
диншунослик, эеология, ҳарбий иш ва стратегия, мафкура,
социология, сиѐсатшунослик каби кўпгина илмий соҳаларга
таянган геосиѐсат сифат жиҳатидан тамомила янги илмий
хулосалар бермоқда.
234
Геосиѐсатнинг трансформацияси унинг тадқиқ объектлари
чегараларини ҳам жиддий тарзда ўзгартирди ва кенгайтирди.
Ҳозирги геосиѐсат
анъанавий тадқиқот объектлари билан
бирга, алоҳида давлатлар ва давлатлар бирлашмаларининг
жаҳоннинг кўп тармоқли трансмиллий нақлиѐт-коммуникация
тизимлари, қулай маконлар, моддий ва маънавий ресурслари
устидан назорат қилиш ва таъсир кўрсатиш даражаси ва
имкониятларини,
ҳаѐтий
муҳим
соҳаларда
давлатнинг
хавфсизлиги, унинг миллий манфаатлари ва бошқа масалаларни
ҳам тадқиқ қила бошлади.
“Социал дарвинизм”, “цивилизациявий тафовутлар”, “қуруқлик
ва денгизнинг абадий кураши”, “катта макон”, “ҳартланд”,
“римланд”, “жаҳон гегемонияси”, “жаҳон тартиботи” ва бошқа
кўпгина геосиѐсий ғояларга суянган классик геосиѐсат, гарчи
давлатнинг
геосиѐсий
ва
геостратегик
қадамларини
режалаштиришни, ҳарбий-сиѐсий, иқтисодий ва маданий таъсир
кўрсатиш мақсадларини куч воситасида амалга оширишни
асослашга уринган бўлса-да, янги даврда бу назарияларга борган
сари “хомхаѐл” деб қарала бошланди ва улар ҳозирги
геосиѐсатчиларнинг тадқиқ объекти бўлмай қолди.
Бугунги кунда, ядро қуроли ташийдиган стратегик, тактик,
баллистик ва шу каби ракеталар сони Иккинчи Жаҳон уруши
вақтида ишлатилган жами жанговар самолѐтлар сонига яқинлашиб
қолган бир шароитда ҳарбий-сиѐсий маконларни қандайдир
табиий-географик омиллар билан ҳимоя этиш тўғрисидаги барча
мулоҳазалар ўз долзарблигини аллақачон йўқотиб бўлди.
Ёки қуруқлик ва денгизнинг доимий қарама-қаршилиги
(геосиѐсий дуализмнинг классик назарияси) ҳозирги жаҳон тарихий
тараққиѐтининг ҳаракатга келтирувчи кучи экани тўғрисидаги ғоя
бугун илмий жамоатчилик томонидан рад қилинмоқда. Бошқа
анъанавий ва классик геосиѐсий назария ва ғоялар ҳақида ҳам
шундай деса бўлади.
Буларнинг ҳаммаси анъанавий классик геосиѐсий назария ва
ғояларнинг инсоният ҳаѐтидаги ролини инкор этмайди, албатта.
Бироқ бошқа шунга ўхшаш соҳалар сингари, геосиѐсат илмий-
академик, сиѐсий-реалистик, конкрет-тарихий ва амалий фандир.
Нимани ва қандай ўрганиши кераклиги илмий-назарий эҳтиѐжлар
ва инсониятнинг амалий талаблари билан белгиланиши лозим.
235
XXI асрда ҳарбий ва молиявий ахборот оқими, ахборот
технологиялари ва янгиликлари, маънавий-маданий эҳтиѐжлар ва
бошқа омиллар биринчи қаторга чиқди. Буларнинг ҳаммаси давлат,
унинг ҳарбий тизими, иқтисодий бошқарув глобал компьютер
системаларида
ишлатиладиган
ахборот-компьютер
технологияларига юқори даражада боғлиқ бўлиб қолганини
билдиради.
Ўтмишда ҳам, ҳозирги вақтда ҳам, одатда, жаҳон ва минтақа
муаммоларини ҳал этишда
геосиѐсий субъектларнинг ўзаро
муносабатларини
ҳам
Do'stlaringiz bilan baham: |
