Akusherlik va ginekologiyada hamshiralik ishi

1 - 1 2 - mashqlar.
1 3 -2 6 - mashqlar.
2 7 -3 7 - mashqlar.
18- rasm. Homiladorlik davridagi mashqlar majmuyi.
1-12-
mashqlar — homiladorlikning 16- haftasigacha; 
13-26-
mashqlar — 16 haftadan 32- haftagacha; 
27-37-
mashqlar - 3 6 -
haftagacha.
muloqot qilishi va dunyoga kelishi haqidagi o ‘ylari kerakli asoslardan 
biri hisoblanadi.

---

T orontolik ruhshunos, shifokor V erni 1983- yil iyul oyida 
500 ta ayoldan so'rov o ‘tkazdi. N atija shuni k o ‘rsatadiki, ularning 
u c h d a n b ir qism i k o ‘ta rib yurgan h o m ilasi h aq id a u m u m an
o'ylam agan. U lar tug‘gan bolalarda ruhiy xastalik holatlari uchragan. 
Ilk chaqaloqlik davrida bunday bolalar boshqalarga nisbatan ko‘proq 
yig‘laganlar. Shuningdek, ular atrof-m uhitga o ‘rganishida m a’lum
qiyinchiliklarga duch kelganlar.
C haqaloqlik davridayoq ruhiy jih atd an to ‘laqonli rivojlanishi 
u ch u n o ‘z vaqtida sharoit yaratish lozim .
H ar bir bolalik davri o'ziga xos qaytarilm as xususiyatga, aniq 
rivojlanish vaqtiga ega.
G o ‘dak bilan katta odam lardek ijobiy kayfiyat, ijobiy tuyg‘ular 
uyg‘otuvchi doim iy m uloqotda b o ‘lish kerak. Shu jarayonda bolada 
ijobiy tu yg 'ular uyg'onadi. Bu esa, o ‘z vaqtida, jism oniy va ruhiy 
salom atlikka yaxshi ta ’sir qiladi.
K o'pgina olim lar (R. Spits, J. Boulbi) m a ’lum otlariga k o ‘ra 
bola q achon o nadan ajratib olinsa, uning ruhiy rivojlanishiga putur 
yetadi. Bu holat bolaning b utun um rida o ‘chm as iz qoldiradi. Bola 
o ‘z onasidan qanchalik m eh r-m u h ab b at olgan bo'lsa, shu tarzda 
qaytaradi.
Bolaning har taraflam a yetuk b o ‘lib o ‘sishiga jism oniy, ruhiy 
sharoit yaratib berish kerak.
K o 'p in ch a o n a o ‘z bolasini ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz dunyoga 
keltirganiga aham iyat berilm aydi. O n a xohlam asdan dunyoga 
keltirgan bolaning ruhiyati tug 'ilm asd ano q jaroh atlan adi. U zoq 
davom etgan m ojarolar onaning qonida steriod gorm onlar ko'payib 
ketishiga sabab b o ‘ladi. Bu holat yofldosh to ‘sig‘i orqali o ‘tib, h o ­
m ilaning endigina shakllanayotgan miyasiga ta ’sir etadi.
H om ila va o n a orasidagi hissiy m uloqot k o 'p in ch a bolaning 
ruhiyati shakllanishida asosiy om il b o ‘lib hisoblanadi.
H ayot turli xil qiyinchiliklardan iborat. A na shu qiyinchiliklar 
paytida o n a — ayol n o to ‘g ‘ri h arakatlar bilan va keraksiz hissiy 
m ojarolarga berilib ketsa, tug ‘uruqdan keyin yom on asoratlarga 
olib keladi: nevroz, bezovtalik, aqlan zaiflashish va ko'pgina patologik 
holatlar shu asoratlar jum lasiga kiradi.
Bo‘lajak ona o ‘z bolasi u ch u n eng asosiy kuch va qo'riq chi 
ekanligini his etsa va q u w a t beruvchi eng asosiy om il uning m ehr- 
m uhabbati ekanligini tushunsa, bu qiyinchiliklam i b arta raf etish 
oson b o ‘ladi.
Bu ja ra y o n lard a o tan in g ham o ‘rni k atta. U n in g rafiqasi 
hom iladorligiga va kutilayotgan bolaga m unosabati eng asosiy
59

---

om illardan biri hisoblanadi. Rivojlanayotgan hom ila kuch va baxtni 
onasidan qay darajada sezishiga bog‘liq.
O ta onaga tug ‘ilajak farzand tufayli m ehr-m uhabbat ko'rsatsa, 
onadagi bu quvonch, baxt hom ilaga ijobiy ta ’sir qiladi.
Perinatal rivojlanish jarayoni em brionga va keyinchalik h o m i­
laga eng kerakli sh art-sh aro itlar yaratish bilan bog'liq. Bu esa 
aw ala m b o r tuxum hujayraga solib qo'yilgan ham m a qobiliyat va 
im koniyatlarni o ‘z ichiga oladi. Buni tabiiy jarayonning bir b o ‘lak- 
chasi deb aytish m um kin.
O na o ‘zidan nim ani o ‘tkazsa, bola ham shulam i o ‘zida his 
etadi. O na bola u ch u n birinchi „tirik xom ashyo bazasi“dir; ham
ruhiy, ham jism oniy nuqtayi nazardan bu qoida am alda va ilmiy 
asoslangan.
O na bola va atrof-m uhit oralig‘ini bog‘lab turuvchi om ildir. 
Rivojlanayotgan bola dunyoni to ‘g‘ridan to ‘g ‘ri his etmaydi. Lekin 
dunyo onada qanday aks etsa, hom ila ham shuni his eta oladi.
M isrliklar, hindular, keltlar, afrikaliklar va ko'pgina boshqa 
xalqlar o n alari, e r-x o tin la r va u m u m a n ja m iy at tajrib alariga 
asoslangan holda q on un lar ishlab chiqqanlar. Bu qonunlar hom ila 
va bolaning rivojlanishi, uning o ‘sib-unishi uch u n zarur shart- 
sharoitlarga taalluqlidir.
M ing yillar oldin X itoyda perinatal klinikalar mavjud b o ‘lgan. 
Bu yerda b o ‘lajak onalarning hom iladorligi tin ch kechishi uchun
zarur shart-sharoitlar yaratilgan, barcha m uolajalar, barcha xatti- 
harakatlar tinch va osuda, go‘zallik bilan bog‘liq holda olib borilgan. 
Z am o n av iy fandagi iz la n ish la r n atijasig a k o ‘ra, h o m ila n in g
rivojlanishi uchun asosiy om il b o ‘lib, uning sezuvchanlik qobiliyati, 
hissiy aloqasi hisoblanadi.
Fransuz tadqiqotchilarining fikriga ko‘ra hom ilada faol sensor 
sistem a mavjud ekan. M a ’lum bo'lishicha, his etish a ’zolari va 
miyaning markazi homiladorlikning III oyidan rivojlanadi. 6 haftalik 
hom ilada m iyaning faoliyati qayd etiladi, 7 haftaligida sinapslar 
ishga tushadi, ular nerv tolalari to ‘qim alariga signal yuborib turadi. 
Bu vaqtda hom ilada birinchi reflekslar paydo b o ‘ladi. U ning b u m i 
yoki og‘ziga tegib ko‘rilsa, u boshini orqaga tashlaydi. Q o'liga tegib 
k o ‘rilsa, 9 haftalik hom ila ushlashga moyillik ko'rsatadi, qovog‘iga 
tegib ketilsa, u yoq-bu yoqqa qaraydi. Q o ‘liga qattiqroq tegilsa, u 
q o ‘lini tortib oladi.
H ayotining u ch in ch i oyi oxiriga borib, h om ila tanasining 
ko ‘proq qism ida sezish qobiliyati oshadi. U o n a qornida aylana
60

---

boshlaydi. K indik tizim chasi, bachado n devorlari va bachadon 
harakatlarini his etib turadi. K o‘rish qobiliyati boshqa xislatlarga 
nisbatan birinchi b o 'lib rivojlanadi va m iyaning shakllanishida 
hom ilaning asab sistemasi rivojlanishida katta o ‘rin egallaydi. G ap 
shundaki, miya m oddasi o ‘z - o ‘zidan em as, balki miyaga borib 
turuvchi signallar ta ’sirida rivojlanib boradi.
Ichki quloq 8 haftaligida rivojlanadi, 5 oylik davrida tashqi quloq 
va bu tu n eshitish sistemasi rivoj topadi.
Agar ota hom ila bilan tez-tez gaplashib tursa, u tu g ‘Ugandan 
keyin darrov otasining ovozini taniydi. O ta-onalar ta ’kidlashlaricha, 
bolalar perinatal davrda eshitgan m usiqa va ashulalarini darrov 
tanishadi. X uddi o 'sh a ovozlar bolani tinch lan tirish u ch u n eng 
qulay vosita b o ‘lib xizm at qiladi.
O na ovozining ta ’sir kuchi haqida h am aytib o ‘tish kerak. 
S hifokor T om atis k attalar va bo lalard a asabiylashish h o latin i 
yum shatish u c h u n suyuqlikdan o 'tk az ib yozilgan o n a ovozini 
eshittiradi. B em orlar bu ovozni o n a qornida qog‘on oq suvlarida 
suzganda eshitganday qabul qilishadi. Bu usul bilan perinatal davrga 
xayolan qaytiladi va turli yoshdagi bem orlar o ‘sha davr q u w atin i 
qayta tiklashadi ham da ular ruhiyatida xatarlarga bardosh beruvchi 
ruhiy qobiq hosil qiladi.
Rivojlanayotgan bola faqat sensor axborotni eslab qolm ay, 
balki eslab qolish hujayralarida em otsional xarakterga ega b o ‘lgan 
m a’lum otlam i saqlab qoladi.
Psixolog va psixiatr olim lar o n a va bola o ‘rtasidagi yana bir 
b o g 'liq lik n i k ash f etish di va b u n i hissiy b o g 'liq lik sifati deb 
ta ’kidlashdi. O naning bola bilan m eh r-m u hab batli m unosabatda 
b o ‘lishi, go ‘dakni sog‘inib kutishi, b u lar ham m asi hom ilaning 
rivojlanayotgan ruhiyatiga yaxshi ta ’sir etadi. 3- oy oxirida hom ila 
barmog‘i ko‘pinchao g‘izd ab o‘ladi. Onaning xavotirini, xomushligini 
u shu k o ‘rinishda ifoda etadi. X ursandchilik, hayajon, q o ‘rquv va 
xavotirlanish onaning yurak urish ritm i, qon aylanishi va m oddalar 
alm ashinuviga qattiq ta ’sir etadi: o n a xursand bo Uganda qonda 
xursandchilik gorm onlari — endorfm lar, xafa b o 'lsa, stress gor- 
m onlari — katexolam inlar ortadi. Xavflilik va xavfsizlik holatlarini 
ham hom ila his eta oladi. H om ila bu signallam i hali tushunm ay 
turib sezadi. Lekin shu tarzda u bularga qanday yon bosishni biladi 
va o n a xursandchilik yoki xavotirlanish, osoyishtalik yoki q o'rquv 
tuyg'ularini o ‘zi bilan bo'lishayotganini sezadi. H om ila onaning 
yuragi ostida yotgan vaqtida uning o'sishi, rivojlanishiga, tashqi
61

---

olam da o ‘z o ‘m ini his etishiga to ‘g‘rid an -to ‘g ‘ri ta ’sir qiladi. Tash- 
qaridan kelayotgan karaxt qiluvchi om illar hom ilaga bevosita ta ’sir 
etmaydi, faqat ona homilasiga filtrlab, ya’ni eng yom on hissiyotlami 
iloji boricha olib qolib, yaxshilarini o ‘tkazadi. H om ilador ayolning 
kuchli hissiyotlari bolaga yom on ta ’sir o ‘tkazm aydi, aksincha, 
gorm onal o ‘zgarishlar, ona ichki hayotining h ar xilligi hom ilaning 
yaxshi rivojlanishiga t a ’sir qiladi. S hifokor V erni (to ro n to lik
psixiatr) birinchi bo r 1983- yilning iyul oyida A m erikada o ‘tkazila- 
yotgan kongressda perinatal tarbiya haqidagi so‘z bilan chiqadi. 
Kongressni o ‘tkazishda ko‘pgina Yevropa davlatlari va K anada 
mutaxassislari qatnashdilar. Bu yerda kattalam ing homilalik vaqtida 
onasi bilan b o ‘lib o ‘tgan voqealar haqida gap yuritilgan. H o m ila­
dorlik vaqtida ona hom ilaga nisbatan m as’ul m unosabatda b o ‘lishi 
kerak. O dam ni o ‘rab turgan hissiyotlar va atrof-m uhit bir-biri bilan 
cham barchas bog‘liq. Baxtsizlikni qalb his qilishi, yurak og‘rishi 
havo yetishmasligiga olib keladi.
Salbiy hissiyotlar q o ‘rquv, rashk, jahldorlik, og‘ir kechinm a- 
lar, o ‘zini yom on his etish qaram likka olib keladi. X ursandchilik 
esa onada xotirjam tuyg‘ular uyg‘otadi. Bu esa homilaga ijobiy ta ’sir 
etadi. Bola tug1 ilishi bilanoq, atrof-m uhitda bodayotgan voqealarga 
m o sla sh a d i. U n d a ilk e h tiy o jla r (o v q a tla n ish g a , issiq lik k a, 
harakatga) nam oyon b o'ladi, m iyaning rivojlanishiga ehtiyojlar 
(m asalan, yangi qiziqishlar) va nihoyat ijtim oiy talablar hayotning 
birinchi yilida kelib chiqadi va shakllanadi. Boshqa odam lar e ’tiborini 
tortish ham g o 'd ak tuyg'ularining ilk belgisidir. Bu holatlarning 
hammasi bolaning did bilan shakllanishiga yordam beradi. G o'dakda 
bu talablarga javoban hissiy kechinm alar nam oyon bo'ladi. Biron 
ehtiyoji qoniqm asa, bolada salbiy ta ’sir uyg'onadi. Bola bezovta 
bo'ladi, chinqiradi, qoniqishi esa xursandchilik, um um iy hayotiy 
tonusining ortishida nam oyon bo'ladi.
O na suti bilan em izish — bu bolaning faqat ovqatlanishigina 
em as, balki ruhiy, jism oniy rivojlanish jarayonidir.
Bu jarayonda bolalarda onasiga nisbatan m eh r ortadi. Bola 
qanchalik o n a ko'kragidan barvaqt ajratilsa, u shunchalik m ehrsiz 
va yolg'izlikka moyil bo 'ladi. K attalar bola bilan qanchalik k o 'p
m uloqotda bo'lishsa, uning jism oniy va ruhiy rivojlanishi tezlashadi. 
H ayotining ilk yilida bola tashqi dunyoga ishonadi. Bola hayotining 
ilk bosqichida tashqi dunyoga nisbatan ishonch hislari oshmasligi 
zarur, dunyoga kelganligi, dunyo un i kulib qarshi olganligini his
62

---

qila olishi kerak. Agar bularning aksi b o 'lsa, qalbini ishonchsizlik 
hissi egallaydi, dunyoga nisbatan qo'rquv paydo bo'ladi. Bola yaxshi 
rivojlanib borishi u ch u n quyidagilam i esda tutishi kerak:
— ona doim bola yonida bo'lishi;
— u bilan m uloyim va xushchaqchaq m uom alada bo'lishi;
— h ar doim em izganda, yo'rgaklash vaqtida g o'dakn i avay- 
lashi, bag'riga bosganda m ehr m am lakatiga kirgandek o 'zin i baxtli 
his etishi kerak.
O na bu vazifalarni jo n dili bilan bajarm og'i lozim.
Yangi tug'ilgan chaqaloqni o n ad an m ahrum qilish — bola 
uch u n o g 'ir judolikdir. Bola ona m ehridan m ahrum bo'lm asligi 
zarur, chunki bola yonida ishonchli him oyasi va ozuqasi borligini 
his etishi kerak.
F ran su z psixologi R. Spis b o la lar u y id a va a ’lo sharo itli 
bog'chalardagi bolalarni ham da tarbiyalanuvchilarni kuzatib borish 
natijasida quyidagi m a ’lum otlarg a ega b o 'lg an . B olalar uyida 
tarbiyalanuvchi bolalar aqlan zaif bo 'lib , ruhiy rivojlanishi orqada 
qolgan. G igiyenik sh aro itlari, o v q atlan ish i, parvarish i yaxshi 
bo'lishiga qaram ay, o 'lim ko'rsatkichi yuqori bo'lgan. Tirik qolgan 
4 yoshli bolalar yurishni, kiyinishni, qoshiq bilan o 'z i ovqatla- 
nishni, hojatga o 'zi borishni, gapirishni bilm agan. Vazni va b o'y i 
yoshiga nisbatan orqada qolgan. B og'chada tarbiyalangan bolalar esa 
yaxshi rivojlanishgan.
6—12 oylik bolalar nim jon bo'lishadi. Bu vaqtda bolani onadan 
m utlaqo ajratish m um kin emas.
G o 'd a k tug'ilganidanoq atrofdagi odam larning har tom onlam a 
y o rd am b erish lari b o la o rg a n iz m in in g jism o n iy p arv arish in i 
ta ’m inlaydi, tarbiyalaydi, unga odam iylik xislatlari, jam iyatdagi 
sharoitlami o'igatadi. O ta-onalar farzandlari mustaqil hayotga qadam 
qo'ygunlariga qadar m as’uldirlar.

---