Akusherlik va ginekologiyada hamshiralik ishi

3.4. Sut bezlari
Sut bezlari ko’krak qafasining old devorida III—IV qovurg’alar 
sohasida joylashgan murakkab anatom ik a ’zo hisoblanadi. Bez tanasi 
old tarafdan b o ’rtgan disk shaklida, g ’ad ir-b u d u r b o ’lib, yog’ 
to ’qim asi bilan qoplangan. Bezning orqa tarafi m urakkab alveolar 
paysim on m ayda b o ’lakchali bezlardan tarkib topgan. M ayda 
b o ’lakchalardan yirik b o ’lakchalar shakllangan. H ar bir b o ’lakcha 
chiqaruv y o ’liga ega. B a’zi y o ’llari so ’rg’ichga chiqish sohasida 
birikib, 12—20 ta teshikchalar hosil qiladi. Bez parenxim asi katta 
ko ’krak va tishsim on m ushaklar fassiyasining pardalariga o ’ralib, 
biriktiruvchi to ’qim a qobig’ini hosil qiladi. Sut bezini o ’rab turuvchi 
fassiya yuza qavati ostida k o ’p m iqdorda yog’ to ’qim asi joylashib, 
uni old tarafdan o ’rab turadi va b o ’lakchalar orasiga o ’sib kirib,
a 
b
7 - rasm. Sut bezi:
a—
sut bezining sxematik tuzilishi; 
b—
emchak atrof doirasi va emchak 
uchi, 7—sut bezi bo’laklari; 2—yog’ to’qimasi; J —sut yo’llari;
4—emchak uchi.
24

---

biriktiruvchi to ‘qim a tizim chalari va pardalarini hosil qiladi. U lar 
bezning yum shoq tirgovichlarini ushlab turadi. Bu tirgovichlar 
orasida yog‘ to ‘qim asi, sut yo ‘llari, q on va lim fa tom irlari, nervlar 
joylashgan. B iriktiruvchi to 'q im a p ard alari old tarafga qarab 
fassiyalardan o'tib , teri qatlam lariga birikadi va K uper boylamlarini 
hosil qiladi (7- rasm ).
Sut bezi ichki ko'krak va qo'ltiqosti arteriya tarm oqlari ham da 
qovurg'alararo arteriya shoxlaridan qon bilan t a ’m inlanadi.
3.5. Hayz sikli va uning boshqarilishi
H ayz sikli ayollar organizm i m urakkab biologik jarayonining 
b ir ko'rinishidir (2- ilova).
N o rm al hayz sikli u ch bosqichni o 'z ichiga oladi:
1) gipotalam us — gipofiz — tux um d on sistem asidagi siklik 
o'zgarishlar;
2) organizm ning gorm onal bog'liq a ’zolarining siklik o'zgarish- 
lari (bachadon, bachadon nayi, qin va sut bezlari);
3) nerv, endokrin va boshqa sistem alardagi siklik o'zgarishlar.
Hayz sikli davom ida ayol organizmidagi o'zgarishlar ikki fazali
xarakterga ega b o'lib, bu tu xu m do nd a follikula o 'sib yetilishi, 
ovulatsiya, sariq tan a rivojlanishi bilan bog'liq bo'ladi.
O 'z g a rish la r k o 'p ro q b a c h a d o n shilliq q av atid a kechadi. 
T uxum donda u rug'lanish yuz berm asa, endom etriyaning funksio- 
nal qavati ko 'ch ib , jinsiy y o 'llardan qonli ajralm alar (hayz) kela 
boshlaydi. Bu organizm da siklik o'zgarishlar tugaganligidan dalolat 
beradi.
H ayz sikli davom iyligi hayz boshlangan birinchi 
kundan 
keyingi hayzning birinchi kunigacha davom etadi va 25—30 kunni 
tashkil qiladi. 28 kunlik sikl ju d a norm al hayz siklidir.
T uxum donlarda g on adotrop g o rm o nlar ta ’sirida ikkita faza 
kuzatiladi:
— follikular faza: follikula yetilishi va yetilgan follikulaning 
yorilishi;
— lutein faza: sariq tan a rivojlanish fazasi.
Follikula yetilish jarayoni hayz siklining birinchi yarm ida sodir 
bo'ladi. Follikuladagi tuxum hujayra bo'linish hisobiga kattalashadi. 
T u xum donda bu vaqtda ostrogen gorm on lar (estradiol, estron, 
estriol) ishlab chiqariladi. U larning ta ’sirida bachado n o'sishi va 
rivojlanishi, qin, tashqi jinsiy a ’zolar, ikkilam chi jinsiy a ’zolar 
b a c h a d o n m uskullari to n u si o shishi, sut b ezlari rivojlanishi, 
bach ad o n shilliq pardasi proliferatsiyasi ro 'y beradi.
25

---

Ovulatsiya fazasida yetilgan follikula yoriladi va und an yetuk 
tuxum hujayra ajralib chiqadi. Yaltiroq parda bilan o ‘ralgan tuxum
hujayra follikular suyiiqlik bilan birga qorin b o ‘shlig‘iga, un dan 
keyin esa b ach ad o n nayiga tushadi. Bu ja ra y o n lar hayz sikli 
o ‘rtalariga to ‘g‘ri keladi.
Yorilgan follikula o ‘rnida yangi ichki bez — sariq tana hosil 
b o ‘ladi. Bu bez organizm ni hom iladorlikka tayyorlash uch u n
hom iladorlik gorm oni deb ataluvchi gorm on — progesteron ishlab 
chiqaradi. Bundan tashqari, bu bez bachadonning qo‘zg‘aluvchanlik 
va qisqaruvchanlik faoliyatini susaytirib, sut bezlarini sut ishlab 
chiqarishga tayyorlaydi, b ach ad o n naylarining peristaltikasini 
kuchaytirib, tuxum hujayraning bachadonga tushishiga yordam
beradi.
Sariq tan a qaytish jarayo nidan boshlab progesteron ishlab 
chiqarilish to ‘x tatiladi. T u x u m d o n lard a yangi follikula yetila 
boshlaydi.
B achadondagi siklik o ‘zgarish larni u c h ta fazaga ajratish 
m um kin:
1) proliferatsiya fazasi;
2) sekretsiya fazasi;
3) qon ketish (hayz fazasi).
Proliferatsiya fazasi —
follikular faza bilan b ir paytda kechib, 
hayz davomiyligi o'rtasig ach a davom etadi. Bu faza hayz qoni 
to 'x ta g a n d a n k e y in b o s h la n ib , tu x u m d o n d a y e tila y o tg a n
follikulalar ta ’sirida bachadon shilliq qavati bezlari o ‘sishi bilan 
xarakterlanadi.
Sekretsiya fazasi —
hayz sikli yarm ini tashkil etadi. Bu davrda 
sariq tana gormonlari ta ’sirida bezlar sekret ishlab chiqara boshlaydi.
Hayz ко ‘rish fazasi.
Bu faza o ‘z ichiga en d om etriy deskva- 
matsiyasi (ko'chib tushishi) va regeneratsiyasi (tiklanishi) ni oladi. 
Bazal qavat to ‘qim alaridan funksional qavat to ‘qim alari ko 'chib 
tushgandan so‘ng regeneratsiya boshlanadi. Fiziologik sharoitda 
siklning to ‘rtinchi kuni shilliq qavatning yara yuzasi epiteliza- 
tsiyalanadi.