Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

IV.  7 6 - ,  7 7 -  rasmlarni  o ‘rganib  chiqing  va  ularga  izoh  bering.
V.  32-jadvalni  to4diring:
32-jadval
№
Azot  aylanishi  bosqichlari
Ularning  izohi 
I
1.
2.
3.
4.
218

---

3 5 -§ .  BIOSFERADA  MODDALAR  VA 
ENERGIYANING  AYLANISHI. 
BIOGEN  MIGRATSIYA
M oddalar  va  energiyaning  davriy  aylanishi. 
Biosferaning 
ham m a  tarkibiy  qismlari  to g ‘ jinslari,  tabiiy  suvlar,  gazlar,  tuproq, 
o ‘simHklar,  hayvonlar,  m ikroorganizm lar  —  tinim siz  davriy 
aylanish  jarayoni  bilan  bog‘langan.
T irik  org an izm larning   tarkibiga  kiruvchi  elem en tlarnin g  
tashqi  m u hitdan  organizm larga  o ‘tib,  hujayradagi  m etabolizm da 
ishtirok  etishi,  keyin  tashqi  m uhitga  qaytib,  yana  tirik  organizm ­
lar  to m o n id an   foydalanilishi 
moddalar  va  energiyaning  biotik 
davriy  aylanishi
  deyiladi.  Biotik  davriy  aylanishi  ham m a  tirik 
organizm lar  ishtirokida  kechadi.  Biotik  aylanish  biosferaning 
mavjudligini  t a ’m inlovchi,  uning  butunligini  va  barqarorligini 
saqlovchi  m uhim   om ildir.  Yerdagi  organizm lar  tarkibiga  kiruvchi 
elem entlar  m iqdori  cheksiz  emas.  Agar  bu  elem entlar  o rganizm ­
lar  to m on id an  faqat  iste’mol  qilinganida,  m uhitga  qaytarilm a- 
ganida,  ertam i-k ech   ularning  zaxirasi  tugab,  hayot  to ‘xtashi 
m um kin  edi.  A kadem ik  V.  R.  Vilyams  ta ’kidlashicha,  kam   m iq- 
dorning  cheksizligini  ta ’m inlashning  birdan  bir  usuli  uni  yopiq 
halqa  b o ‘ylab  aylanishga  m ajbur  etishdir.  T abiat  xuddi  o ‘sha 
usulni  tanlagan.
Yerda  m oddalarning  davriy  aylanishini  t a ’m inlovchi  bird an - 
bir  m anba  quyosh  energiyasidir.
Yashil  o ‘sim liklar  avtotroflar  quyosh  energiyasi  ta ’sirida  an o r­
ganik  m oddalardan  organik  m oddalarni  sintezlaydi.  Boshqa  orga­
nizm lar  (geterotroflar)  esa  bu  m oddalarni  parchalaydi.  M ine- 
rallashtirilgan  m oddalardan  esa 
0
‘sim liklar  yana  organik  m o d ­
dalarni  sintezlaydi.
Bir  yil  davom ida  yerga  tu sh ad ig an   quyosh  energiyasi 
10,5x10“  kJ  ni  tashkil  etadi.  Bu  energiyaning  42  foizi  Y erdan 
koinotga  qaytariladi,  58  foizi  esa  atm osferaga  va  tuproqqa  yutila- 
di,  uning  20  foizini  Yer  yuzidan  qaytaradi.
Yerga  yutilgan  quyosh  energiyasining  10  foizi  suv  va  tu p ro q ­
dan  suvni  bug‘lantirish  uchu n   sarflanadi.  H ar  daqiqada  1  m illiard 
tonnaga  yaqin  suv  yer  yuzasidan  bug‘lanadi.  Suvning  havzalar  va 
quruqlik  o ‘rtasida  tinm asdan  aylanib  turishi  Yerdagi  hayotni 
ham da  o ‘simlik  va  hayvonlarning jonsiz  tabiat  bilan  m unosabati- 
ni  ta ’m inlovchi  asosiy  om illardan  biridir.  Yerga  yetib  keladi-
219

---

л
gan  quyosh  energiyasining  faqat  0,1 —0,2  foizidan  yashil 
0
‘simlik­
lar  fotosintez jarayonida  foydalanadi.
Bu  energiya  suvni  bug‘lantirish  va  Yer  yuzasini  isitishga  sarf 
bo'ladigan  energiyaga  nisbatan  jud a  kam   bo'lsa  ham   kimyoviy 
elem entlarning  davriy  aylanishini  ta ’m inlashda  juda  katta  rol 
0
‘ynaydi.