Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

213

---

100000  ш
75-rasm.
  Biosferada  hayotning  tarqalish  chegaralari.
3.  Q attiq jism lar.
4.  Biogen  va  abiogen  hosil  b o ‘luvchi  m oddalar. 
Sayyoram izda  yashaydigan  h am m a  tirik  organizm larning
yig‘indisi  biosferaning  tirik  m oddasini  tashkil  qiladi.  O 'zining 
massasiga  k o ‘ra  tirik  m odda  biosferaning  ju d a  kichik  tarkibiy 
qismi  b o is a   ham   geologik  davrlar  m obaynida  ularning  faoliyati 
Y erning  rivojlanishiga  ju d a  katta  ta ’sir  k o ‘rsatadi.
V.  i.  V em andskiy  Y erning  paydo  b o iish id a n   k o ‘p  o im a s d a n
2 1 4

---

unda  hayot  paydo  boMgan  va  u  sayyoram izning  qiyofasini  o ‘zgar- 
tiruvchi  asosiy  om illardan  biri  b o'lgan  deb  ta'kidlaydi.
Biogen  moddalar
  —  tirik  organizm lar  faoliyatining  m ahsulot- 
laridir.  Ularga  neft,  toshk o 'm ir,  ohaktosh  va  atm osfera  gazlarini 
kiritish  m um kin.
Qattiq jismlar —
  tirik  organizm lar  faoliyatiga  bog'liq  bo 'lm as- 
dan  tabiiy jarayonlar,  m asalan,  vulqonlar  otilishidan  hosil  bo'lgan 
tog‘  jinslari.
Biogen  va  abiogen  hosil  bo'luvchi  moddalarga
  tirik  o rganizm ­
lar  ta ’sirida  ham da  organik  tabiat  jarayonlari  ta ’sirida  hosil 
bo'ladigan  tuproq  misol  b o 'la  oladi.
S huningdek,  biosferaning  tarkibida  kam  m iqdorda 
radioaktiv 
moddalar,  tarqoq  atomlar,  meteoritlar,  kosmik  chang  zarrachalari 
ham  uchraydi.
Biosfera  tirik  moddasining funksiyalari:
  1. 
Gaz  almashinish 
funksiyasi
  foto sin tez  va  nafas  olish  jara y o n lari  natijasidir. 
Fotosintez  va  nafas  olish  natijasida  atm osferada  gazlar  tarkibi 
idora  qilinadi.  Tirik  organizm lar  faoliyati  natijasida  hosil  b o ‘lgan 
atm osfera  ular  faoliyati  tufayli  saqlanib  turadi.
2.  Konsentratsiyalash  (jamg'arish)  funksiyasi  —
  tirik  orga- 
nizm larda  atro f-m u h itd a g i  kim yoviy  e lem en tlar  to 'p la n a d i. 
O 'sim liklar  tup roq dan ,  havodan  kaliy,  fosfor,  azot,  vodorod  va 
uglerod  kabi  elem entlarni  olib  organik  m oddalar  tarkibiga  kirita- 
di.  C h o 'k m a   jin slar,  b o 'r,  ohak   jin slari  h am   jam g 'arilish  
funksiyasining  m ahsulidir.
3.  Oksidlanish-qaytarilish funksiyasi  —
  o'zgaruvchan  valent- 
likka  ega  bo'lgan  kimyoviy  elem entlar—  tem ir,  oltingugurt, 
m arganes,  azot  va  boshqalarning  aylanishlarini  t a ’m inlaydi. 
M asalan,  xem osintezlovchi  bakteriyalar  faoliyati  natijasida  H ’S, 
tem ir  rudasi,  h ar  xil  azot  oksidlari  hosil  bo'ladi.
4.  Biokimyoviy  funksiyalar
  —  tirik  organizm larning  hayot 
faoliyati  davom ida  oziqlanishi,  nafas  olishi,  ko'payishi,  o 'lg a- 
nidan  keyin  parchalanishi  va  chirish  jarayonlarini  am alga  oshi- 
radi.
Biosferaning  biomassasi.
  Biosferadagi  tirik  m oddalarning 
um um iy  massasi 
biomassa
  deyiladi.  Hozirgi  davrda  Y erda  yashay­
digan  o'sim liklarning  500  mingga  yaqin  turi,  hayvonlarning  1,5 
m illiondan  ortiq  turi  aniqlangan.  Shularning  93  foizi  quruqiikda, 
7  foizi  suvda  yashaydi.  Quyidagi  jadvalda  suvda  va  quruqlikdagi 
organizm larning  quruq  massasi  to nn alard a  ifodalangan  (31-jad- 
val).
215

---