Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

77-rasm.
  Biosferada  azotning  davriy  aylanishi.
Am m o  azotning  asosiy  massasi  suvga  va  tu pro q q a  tirik  organizm ­
larning  atm osfera  tarkibidagi  azotni  fiksatsiyalashi  natijasida 
o ‘tadi  (77-rasm ).
Tuproqda  yashaydigan  azot  fiksatsiyalovchi  bakteriyalar  o ‘lib, 
m inerallashishi  natijasida,  ular  tu proqni  azot  bilan  boyitadi. 
Shuning  natijasida  har  bir gektar  tu p ro q d a  b ir  yil  davom ida  25  kg 
ga  yaqin  azot  to 'p lan ad i.  Eng  samarali  azot  fiksatsiyalovchilar 
dukkakli  o ‘sim liklar  ildizida  hayot  kechiruvchi 
tuganak  bak­
teriyalar
 va  tu pro q da  erkin  yashovchi 
azotobakterlar  hisoblanadi.
Ildizlarda  to ‘plangan  azot  o ‘sim liklam ing  yer  usti  qismlariga 
o'tib,  oqsil  biosinteziga  sarflanadi  va  ildiz  atrofidagi  tuproqda 
to ‘planadi.  Beda  ekilgan  bir  gektar  m aydonga  b ir  yilda  150—400 
kg  gacha  azot  to 'p lan ad i.
Suvda  va  nam   tuproqda  azotni  k o ‘k  yashil  suv  o ‘tlari  fiksa- 
tsiyalaydi.
O rganizm lar  o ig a n id a n   keyin  chirituvchi  m ikroorganizm lar 
ta ’sirida  oqsillar  parchalanishi  natijasida  am m iak  hosil  b o ia d i  (bu 
jarayon 
ammoniflkatsiya
  deyiladi),  qism an  o ‘sim liklar  va  bak-
223

---

teriyalar  to m o n id an   o ‘zlashtiriladi  va  nitratlarga  aylantiriladi.  Bu 
jarayon  nitrifikatsiya  deyiladi.  N itratlar  am m oniy  tuzlar  kabi 
o'sim liklar  va  m ikroorganizm lar  to m o n id an   iste’mol  qilinadi. 
N itratlarning  bir  qismi  esa  ayrim  bakteriyalar  to m o n id an   elem en- 
tar  azotgacha  parchalanib,  atm osferaga  ajratiladi.  Bu  jarayon 
de- 
nithfikatsiya
  deyiladi.  Shu  tarzda  azotning  tabiatda  davriy  ayla­
nishi  davom   etaveradi.
Shunday  qilib,  biogen  migratsiya  jarayonida  jonli  (biotik)  va 
jonsiz  (abiotik)  tabiatning  o 'z a ro   m unosabati  natijasida  anorganik 
m ateriya  tirik  organizm larga  o 'tib ,  o'zgarib  yana  qaytadan  abiotik 
holatga  qaytarilaveradi.  Bu  davriy  aylanish  uzluksiz  davom 
etaveradi.