Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

IV.  0 ‘yiab  k o ‘ring  va  mulohaza  yuriting.
Biosfera  va  noosfera  tushunchaiarining:
1.  0 ‘xshashliklari. 
2.  Farqi.
V.  33-jadvalni  toldirin g:
33-jadval
Biosfera  evolutsiyasiga 
ta’sir  qiluvchi  omillar
Ularning  izohlari,  ahamiyati
1
.
2
.
3.
4.
V I . 
B o b   s o 'n g id a   b e r ilg a n   x u lo s a la r   m a z m u n i  h a m d a   a ta m a la r   va  
u la r n in g   l o ‘g ‘a v iy   m a 'n o s in i  bilib  c lin g .
3 6 -§ .  BIOSFERA  EVOLUTSIYASI.  BIOGENEZ, 
NOOGENEZ,  NOOSFERA
Biosferaning  evolutsiyasi  asosan  ikki  xil  m uhim   omillar:
1.  Sayyoram izdan  geologik  va  iqlim  o ‘zgarishlari  ta ’sirida.
2.  Biologik  evolutsiya jarayonida  tirik  organizm lar turlarining 
tarkibi  va  sonining  o'zgarishlari  ta ’sirida  am alga  oshib  kelgan.
Hozirgi  zam onda  bu  om illarga  uchinchisi,  inson jam iyatining 
ta ’siri  q o ‘shiladi.
225

---

Biosfera  evolutsiyasi  3  ta  bosqichga  ajratiladi.
1.  Birinchi  bosqichda  biotik  davriy  aylanish  xususiyatiga  ega 
birlamchi  biosfera
  paydo  bo'ladi.  Bu  bosqich  taxm inan  3  m illiard 
yillar  oldin  boshlanib, 
paleozoy  erasining  kembriy
  davrigacha 
davom   etadi.
2.  Ikkinchi  bosqichda  biosferaning  biotik  tarkibiy  qismi  — 
k o 'p   hujayrali  organizm lar  m urakkablashadi.  Bu  davr  0,5  m illiard 
yillar  oldin,  kem briy  davridan  boshlanib,  hozirgi  zam on  odam lari 
paydo  bo'lishigacha  davom   etadi.
3.  U chinchi  bosqich  insoniyat  jam iyatining  kelib  chiqishiga 
bog'liq.  Bundan  taxm inan  40—50  ming  yillar  a w a l  boshlanib, 
hozirgi  vaqtgacha  davom   etm oqda.  Biosfera  evolutsiyasining  b i­
rinchi  va  ikkinchi  bosqichlari  faqat  biologik  q onuniyatlar  natijasi­
da  kechadi,  shuning  uchun  bu  bosqichlarni  birlashtirib 
biogenez 
davri
  deyiladi.
U chinchi  bosqich  insoniyat  jam iyati  kelib  chiqishi  va  rivoj­
lanishiga  bog'liq  b o ig a n i  uch u n   uni 
noogenez
  davri  deyiladi.
Biogenez  bosqichi.  Y erda  biosfera  birinchi  tirik  organizm lar 
bilan  bir  vaqtda  paydo  b o 'lad i.  Tirik  organizm lar  evolutsiyasi 
bilan  birga  biosfera  ham   o'zgara  boradi.  Dastlabki  tirik  orga­
nizm lar  bir  hujayrali  g eteretro f oziqlanuvchi  anaerob  prokariotlar 
bo'lgan.  Bu  organizm lar  energiyani  asosan  glikoliz,  bijg'ish  ja ra ­
yonlari  natijasida  to'plagan.
Bu  dastlabki  tirik  organizm lar  abiogen  usulda  hosil  bo'lgan 
tayyor  organik  m oddalar  bilan  oziqlanib,  biosferaning  birlam chi 
biom assasini  to 'p la b   borgan.
Birlamchi  biosferada  organik  m oddalar  kam   bo'lgani  uchun 
geterotrof p rokariotlar  tez  ko'paya  olm as  edi.  Tabiiy  tanlash  n ati­
jasida  anorganik  m oddalardan  organik  m oddalarni  m ustaqil  sin- 
tezlay  oladigan  a u to tro f 
organizmlar  —  birinchi  xemosintezlovchi, 
fotosintezlovchi bakteriyalar va  ко ‘k-yashil suvo ‘tlari paydo  bo ‘ladi.
Birinchi  fotosintezlovchi  organizm lar  karbonat  angidridni 
yutib,  kislorodni  ajratib,  atm osferaning  tarkibini  o'zgartirgan. 
N atijad a  atm osferad a  k arbo nat  angidrid  m iqdori  kam ayib, 
kislorod  m iqdori  tobora  ko'payib  borgan.  A tm osferaning  15—25 
km  balandligida  elektrokim yoviy  jaray on lar  ta ’sirida  kisloroddan 
ozo n   ekrani  hosil  bo'lgan.  O zon  ekrani  Y er  yuzidagi  tirik  orga­
nizm larni  quyoshning  ultrabinafsha  nurlari  va  kosm ik  nurlarining 
halokatli  ta ’siridan  him oya  qilgan.  Bunday  qulay  sharoitda 
dengiz  yuzasida  tirik  organizm lar  yanada  ko'p aya  borgan.
226

---

A tm osferada  erkin  kislorodning  ko'payishi  Yer  yuzasida  aerob 
tipda  kislorod  bilan  nafas  oluvchi  organizm larning  va  ko‘p 
hujayralilarning  kelib  chiqishiga  sabab  bo'lgan.
O zon  ekrani  tirik  organizm larning  suvdan  quruqlikka  tarqa- 
lishiga  im kon  yaratgan.  Birinchi  k o 'p   hujayrali  organizm lar 
atm osferada  kislorodning  m iqdori  taxm inan  3  foizga  yetganda, 
kembriy  davrining  boshida,  b undan  500  m illion  yillar  a w a l  kelib 
chiqqan  deb  taxm in  qilinadi.
D engizda  yashovchi  fotosintezlovchi  organizm lar  keragidan 
ortiqcha  kislorod  hosil  qilgan  va  aerob  organizm larining  yanada 
tez  rivojlanishiga  sabab  bo'lgan.  Aerob  nafas  olish  jarayonida 
m oddalar  parchalanishi  tufayli  k o 'p   energiya  ajralgan.  K o'p 
energiya  esa  organizm larda  morfologik  va  fiziologik  m urak- 
kablashishga  im kon  yaratadi.
O rganizm lar  har  xil  yashash  m uhitlariga  o 'tib ,  keng  tarqala 
boshlagan.  Paleozoy  erasida  hayot  faqat  suvdagina  keng  tarqalib 
qolm ay,  quruqlikka  ham   chiqqan.  Yashil  o'sim liklarning  keng 
rivojlanishi  atm osferani  kislorod  bilan  yanada  boyitdi,  bu  esa 
organizm lar  tuzilishini  yanada  takom illashtirdi.
P aleozoyning  o 'rta la rid a   kislorodning  hosil  b o 'lish i  va 
sarflanishi  o 'rta s id a   m uv o zan at  paydo  b o 'ld i,  atm osferad a 
kislorod  m iqdori  taxm inan  20  foizgacha  yetdi  va  bu  m uvozanat 
hozirgacha  saqlanib  kelm oqda.
T ab iatd a  m o d d a lar  davriy  aylanishida  ish tiro k   etuvchi 
a u to tro fla r, 
g e te ro tro fla r 
va 
re d u tse n tla r 
fao liy atlarin in g  
m uvozanatlashishi  natijasida  biosferada  gom eostaz  holati  shakl­
lanadi.  Insonning  paydo  bo'lishi  bilan  biosfera  tarixida  yangi ju da 
kuchli  om il  paydo  b o 'ld i  va  bu  om il  o 'z   ta ’siriga  k o 'ra  katta 
geologik  jarayonlarga  teng  kela  boshladi.  Bu  om il  (inson  faoliy­
ati)  biosferaning  gom etostaz  (turg'unlik,  barqarorlik)  holatini 
buzilishiga  sabab  b o 'la  boshladi.
N oogenez  bosqichi.  Insoniyat  jam iyati  paydo  bo'lishi  bilan 
biosfera  evolutsiyasining  noo g en ez  bo sqichi  b oshlandi.  Bu 
bosqichda  evolutsiya  inson  ongi  ta ’sirida.  uning  m ehnat  faoliyati 
natijasida  davom   etadi.  Insonning  biosfera  doirasidagi  ongli 
faoliyati  endi  uni  noosferaga  aylantiradi.
N oosfera  tushunchasi  fanga  birinchi  m arta  fransuz  geolog 
olim i  E.  Lerua  tom o n id an   1927-yilda  kiritilgan  (yunoncha 
«noos»
  —  aql 
«sfera»  —
  shar 
so'zlaridan 
olingan).  V .l.  Ver-
227

---

nadskiy  ta ’biriga  k o ‘ra,  noosfera  —  inson  m ehnati  va  ilmiy  faoli­
yati  ta ’sirida  o ‘zgargan  biosferadir.
Inson  o ‘z  aql-zakovati  bilan  biosferada  kechadigan  biologik 
qonuniyatlarni  to ‘g 'ri  tushunib  olishga,  biosferaning  ekologik 
rivojlanishini  idora  qila  olishga  harakat  qihshi  lozim.  Boshqacha 
qilib  aytganda,  inson  o ‘z  m ehnat  faoliyati  bilan  biosfera  evolut­
siyasi  qonuniyatlarini  buzmasligi  lozim.
XX 
asrning  o ‘rtalarida  noogenika  fani  vujudga  keldi.  Bu  fan ­
ning  asosiy  vazifasi  —  texnika  progress!  natijasida  kelib  chiqqan 
inson  va  tabiat  o ‘zaro  m unosabatlari  buzilishlarini  tuzatishidir.
B oshqacha  qilib  aytganda, 
noogenika  —  bu  tinimsiz  ilmiy- 
texnikaviy  progress  sharoitida  ekologik  tanglik  kelib  chiqishining 
oldini  olish  choralarini  ishlab  chiqadigan fandir.
N oogenika  faqat  m uhofaza  funksiyalarinigina  bajarib  qolm as- 
dan,  Y erda  hayot  shakllarining  xilma-xilligini  orttirish,  m ikroor­
ganizm lar, 
0
‘sim liklar  va  hayvonlarning  yangi  turlarini  yaratish 
choralarini  ishlab  chiqishi  lozim.
Tabiat  va  inson  o ‘rtasida  doim iy  m uvozanat  yaratishga 
harakat  qilishning  hojati  yo 'q ,  bunga  erishish  m um kin  ham   emas. 
Biz  asosiy  tarkibiy  qismi  insoniyat  jam iyati  b o ‘lgan  biosferaning 
evolutsiyasini  ongli  boshqarishni  o ‘rganishim iz  lozim.