|
AJIRATILGAN ANIQLOVCHI AJIRATILGAN
TO’LDIRUVCHI
REJA:
1. To ’ldiruvchi haquda
2. Toldiruvchinmgma‘no turlari.
3. To’ldiruvchining tuzilish turlari:
4. Aniqlovchi ea yning ifodalanishi
5. Aniqlovchining turlari
6va gap kengaytiruvchilarning muvofiqlashuvi
va farqlanishi
Aytilganidek, so’z kengaytiruvchilari gapning konstruktiv bo’laklari sirasiga kirmaydi, balki so’zlaming lug’aviy ma‘nolarini muayyanlashtiruvchi vosita sanaladi. To’ldiruvchi ham nutqiy gap qurilishida so’z kengaytiruvchisi sifatida ishti rok etadi va fe‘l bilan ifodalangan har qanday bo’lak yoki bo’lak qismining ma‘noviy valentligini to’ldiradi. To’ldiruvchini faqa t kesimga bog’lanadi deb tushunish yaramaydi. Quyidagi gaplarga diqqat qiling: 1.Kitobni olib kel. 2.Kitobni olib kelishni unut ma.
3.Kitobni keltirish sening vazifang. 4.Kitobni to’shunishning yaxshi tomonlari ko’p.Ko’rinadiki, to’ldiruvchi birinchi gapda kesimga (olib kel), ikkinchi gapda to’ldiruvchiga (olib kelishni), uchinchi gapda egaga (keltirish), to’rtinchi gapda aniqlovchiga (tushunishning) bog’langan. Kesimga bog’langanda ham undagi Pm ma‘nolariga emas, balki W ga tortiladi - uning ma‘nosini oydinlashtirishga xizmat qiladi. To’ldiruvchi qaysi gap bo’lagiga aylanishidan qat‘i nazar, shu bo’lak ifodalanayotgan fe‘lning ma‘nosini muayyanlashtiradi. To’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisi bo’lganligi bois u kengaytirayotgan ma‘nosi muayyanlashayotgan so’z gap bo’lagi maqomiga ega bo’lmasligi ham mumkin. Yuqorida aytilganidek,
kesim, ega, hol gapning konstruktiv bo’laklari bo’lib, to’ldiruvchi va aniqlovchi bo’lakning bo’laklari sifatida keladi. Bu, ayniqsa, kengaygan ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi gap bo’laklari modeliga ega bo’lganda, yaqqol ko’zga tashlanadi. E‘tib or bering: 1.SHalola kitobni keltirdi. 2. Kecha kitobni keltirgan Shalola bugun kelmadi. Birinchi gapda kitobni to’ldiruvchisi kesimga bog’langan. Ikkinchi gapda esa aniqlovchiga (keltirgan) tobelangan. Birinchi gapda to’ldiruvchi kesim (keltirdi) ning emas, balki uning tarkibiy qismi bo’lgan keltir fe‘li ma‘nosini izohlagan va gap bo’lagining bo’lagiga daxldordir. Ikkinchi gapda esa aniqlovchi (so’z kengaytiruvchisi) ning kengaytiruvchisi vazifasida kelgan. To’ldiruvchi o’zi bog’lanayotgan fe‘lning ob‘ ekt valentligini to’ldiradi va, shunga muvofiq ravishda, uning mazmunidan shaxs/predmetlik ma‘nosi anglashilib turadi.Ko’pincha to’ldiruvchi va holni farqlash qiyin bo’ladi. Masalan, Baliq dengizda yashaydi, Samalyot havoda uchadi gaplaridagi dengizda, havoda so’zlari hol yoki to’ldiruvchi ekanligini aniqlash mushkul. Chunki bu so’zlarda vosita yoki o’rin ma‘nosini keskin ajratish qiyin. Shuningdek, harakatni bajarish vositasini ifodalovchi gap bo’lagini uning predmet yoki nopredmetlik ma‘nosidan qat‘i nazar, to’ldiruvchi yoki fe‘l deb atashning o’zi ham muammolidir. Chunki ular bir vaqtning o’zida nimada so’rog’iga ham, qanday, qay holda, qay yo’sinda so’roqlariga ham javob bo’lishi tabiiylikka yaqin hamda ularning mohiyatini to’laroq ochishga xizmat qiladi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, misollardagi so’zlarning bunday so’roqlarni olishida o’rin-payt kelishigi ko’rsatkichining roli muhimdir. O’rin ma‘nosini ifodalovchi -da kelishik shakli gap propozitsiyasining tayanch bo’lagi bo’lgan makonni ifodalashda alohida mavqega ega. Ma‘lumki, makon va zamon ma‘nos idagi hollar gap kesimini shakillantiruvchi [Pm] ning o’rin va payt ko’rsatkichlariga mos keladi. Xususan, quyidagi ko’rinishli:
gaplarida o’rin ma‘noli Qo’qon so’zi bilan yasha fe‘li orasida, Qo’qon so’zi bilan o’qituvchi so’zi o rasida, shuningdek, sifatga xos xursand, songa xos ikkinchi so’zlarining bir -biriga bog’lanish xususiyatlari yo’q edi. Keyin keluvchi hokim uzvga kesimlik qo’shimchalarining qo’shilishi unga kengayishi imkoniyatini berdi va natijada [WPm] hosilasi bo’lgan gap shaxs kengaytiruvchisi qatorida o’rin va payt kengaytiruvchilariga ham ega bo’ldi. Demak, zikr etilgan gaplarda qatnashgan havoda, dengizda so’zshakllaridagi o’rin-payt shakli Pm ta‘siriga berilgan bo’lib, bu ularning gap kengaytiruvchilari ekanligidan dalolat beradi. To’ldiruvchi esa so’z kengay tiruvchisi bo’lib, Pm ga befarqdir.To’ldiruvchining ma‘no turlari. To’ldiruvchi o’zi birikayotgan fe‘lning tabiatiga ko’ra vositali va vositasiz turlarga ajraladi.Vositasiz to’ldiruvchi bilan birikish faqat o’timli fe‘llarga xos. Shu boisdan vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe‘lning ob‘ekt valentligini to’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisidir. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum kelishigidagi so’z ke ladi.Bosh kelishikdagi vositasiz to’ldiruvchi:Bunda bulbul kitob o’qiydi.Bunda qurtlar ipak to’qiydi.Bunda ari keltiradi bol,Bunda qushlar topadi iqbol.Tushum kelishigidagi vositasiz to’ldiruvchi:Sen bahorni sog’inmadingmi?.Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
