Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti

Amaliy topshiriqlar 

Quyidagi jadvalda Yer tipidagi va Gigant sayyoralarga xos xususiyatlarini 

yozing va javol bilan solishtiring 

Savollar 

Yer tipidagi 

sayyoralar 

Gigant sayyoralar 

Sayyoraning massasi 

 

 

O‘lchamlari (radiusi) 

 

 

O‘z o‘qi atrofida aylanish davri 

 

 

Yo‘ldoshlarining soni 

 

 

Zichligi 

 

 

Qattiq qobiq 

 

 

Qattiq qobiqning kimyoviy tarkibi 

 

 

Atmosferasi 

 

 

Kimyoviy tarkibi 

 

 

Atmosferaning o‘rtacha molekulyar massasi 

 

 

kunduzi 

kechasi 

---

35 

 

Quyosh sistemasidagi o‘rni 

 

 

Quyoshdan uzoqligi 

 

 

Effektiv harorati 

 

 

Magnit maydonlari 

 

 

 

Kutilayotgan javoblar: 

 

Savollar 

Yer tipidagi sayyoralar 

Gigant sayyoralar 

Sayyoraning massasi 

Yer massasi bilan taqqoslash 

mumkin 

Yer massasidan ancha katta 

O‘lchamlari (radiusi)  Yerdan kichikroq  

Yerdan ancha katta 

O‘z o‘qi atrofida 

aylanish davri 

Yer va Marsda bir sutka atrofida, 

Merkuriy va Venerada birmuncha 

ko‘proq 

Yerdan bir necha marotaba 

tezroq aylanadilar 

Yo‘ldoshlarining soni  0 dan 2 tagacha Marsda 

Ancha ko‘p 

Zichligi 

3

/

5500

4000

м

кг







 

Birmuncha kamroq. 

3

/

1300

м

кг





 dan 

3

/

700

м

кг

 

Qattiq qobiq 

Bor 

Yo‘q 

Qattiq qobiqning 

kimyoviy tarkibi 

temir (34,6%), kislorod (30%), 

kremniy (15%), magniy (13%). 

Qobig‘ida ko‘proq tarqalgan 

qorishmalar kremniy ishqori. 

Yo‘q 

Atmosferasi 

Bor 

Bor, juda siyrak 

Kimyoviy tarkibi 

Yerda 78% azot va 21% kislorod. 

Venerada – 96,5% is gazi. Marsda 

95% is gazi. 

Deyarli vodorod va geliydan 

tarkib topgan. 

Atmosferaning 

o‘rtacha  molekulyar 

massasi 

Yerda 

моль

кг /

10

8

.

28

3





. Venera 

va Marsda 

моль

кг /

10

5

,

43

3





. 

Yupiterda 

моль

кг /

10

3

,

2

3





 

Quyosh sistemasida 

o‘rni 

Quyoshga yaqin 

Quyoshdan ancha uzoqda 

Quyoshdan uzoqligi 

Merkuriy 0,4 a.b. dan,  

Mars1,5 a.b. gacha 

5,2 a.b. Yupiterda,   

49 a.b. Plutonda 

Effektiv harorati 

436 K Merkuriyda,  

216 K Marsda 

134 K Yupiterda, 

36 K Plutonda 

Magnit maydonlari 

Magnit maydon Yerda kuchli, 

Merkuriy va Marsda  esa kuchsiz. 

Kuchli magnit maydoni Yupiter 

va Saturndan juda uzoqlarga 

cho‘zilgan radiatsion poyaslar 

bilan birgalikda.   

 

Sayyoralarning topilishi kerak bo’lgan fizik ko’rsatgichlarining formulasi 

Sayyoralar 

Formulasi 

Yer 

Merkuriy 

Venera 

Mars 

Ekvator  

Uzunligi m

 

𝒍

𝒆𝒌𝒗

= 𝟐𝝅𝑹

 

 

 

 

 

Ekleptika 

uzunligi 

𝒍

𝒆𝒌𝒍

= 𝟐𝝅𝒂

 

 

 

 

 

To‘la sirti  m

2

 

S=4πR

2

 

 

 

 

 

Hajmi  

𝑽 =

𝟒

𝟑

𝝅𝑹

𝟑

 

 

 

 

 

---

36 

 

Zichligi kg/m

3

 

𝝆 =

𝑴

𝑽

 

 

 

 

 

Erkin tushish 

Telanishi m/s

2 

𝒈 = 𝑮

𝑴

𝑹

𝟐

 

 

 

 

 

Birinchi  kosmik 

tezlik m/s

 

𝝑

𝟏

= √𝑮

𝑴

𝑹

 

 

 

 

 

Ikkinchi  kosmik 

tezlik m/s 

𝝑

𝟐

= √𝟐𝑮

𝑴

𝑹

 

 

 

 

 

O‘z o‘qi 

atrofidagi tezligi 

𝝑 =

𝟐𝝅𝑹

𝑻

 

 

 

 

 

Orbitadagi 

tezligi 

𝝑

𝒐

=

𝟐𝝅𝒂

𝑻

 

 

 

 

 

Orbitadagi 

tezligi 

𝝑 = √𝑮

𝑴

⨀

𝒂

 

 

 

 

 

Quyosh atrofida 

aylanish davri 

𝑻 =

𝟐𝝅𝒂

𝝑

 

 

 

 

 

Sinodik davri 

𝟏

𝑺

=

𝟏

𝑻

⨁

−

𝟏

𝑻

 

- 

 

 

 

Markazdan 

qochma kuch 

𝑭

𝒎.𝒒

=

𝑴𝝑

𝟐

𝒂

 

 

 

 

 

Kinetik 

energiyasi 

𝑬

𝒌

=

𝑴𝝑

𝟐

𝟐

 

 

 

 

 

Potensial 

energiyasi 

𝑬

𝒑

= −𝑮

𝑴

𝒂

 

 

 

 

 

To‘la energiyasi 

𝑬

𝒕

= 𝑬

𝒑

+ 𝑬

𝒌

 

 

 

 

 

S/S

YER

 

𝑺

𝑺

𝒑

=

𝟒𝝅𝒂

𝟐

𝝅𝑹

𝟐

 

 

 

 

 

Sayyora 

Atmosferasining 

massasi 

𝒎 =

𝑭

𝒈

=

𝑷𝑺

𝒈

=

𝟒𝝅𝑹

𝟐

𝑷

𝒈

 

 

 

 

 

Bir metr kv ga 

tusha 

𝑷 =

𝑷

𝒕𝒐′𝒍𝒂

𝟒𝝅𝒂

𝟐

 

 

 

 

 

Quyoshning to‘la 

energiyasi 

𝑷

𝒕𝒐′𝒍𝒂

= 𝟒𝝅𝒂

𝟐

𝝅𝑷𝑹

𝟐

 

 

 

 

 

 

---

Sayyora 

nomi 

Sayyora-

ning 

massasi 

(kg) 

Sayyora-

ning 

radiusi 

(m) 

Orbita 

ekssent-

risiteti  

Quyosh-

gacha 

masofa 

(m) 

Sayyora-

ning sirt 

yuzasi 

(m

2

) 

Hajmi 

(m

3

) 

Erkin 

tushish 

tezlanishi 

(m/s

2

) 

Birinchi 

kosmik 

tezligi 

(m/s) 

Orbitadagi 

(Quyosh 

atrofidagi) 

tezligi(m/s) 

Ikkinchi 

kosmik 

tezligi 

(m/s) 

Uchinchi 

kosmik 

tezligi 

(m/s) 

Sayyora 

zichlik 

Yer 

6,00*10

24

 

6,40*10

6

  0.0167 

1,50*10

11

 

5,14*10

14

 

1,1*10

21

 

9,770508 

7907,67 

29821,69 

11183,13 

16662,77 

5466,923 

Sayyora 

nomi 

Ekvator 

uzunligi 

(m) 

Ekleptika 

uzunligi 

(m) 

1 yil 

(sutka-

larda) 

siderik 

davri 

Sayyora-

ning 

sinodik 

davri 

(sutka) 

Quyosh 

bilan 

tortishish 

kuchi 

kinetik 

ener-

giyasi 

Potensial 

ener-

giyasi 

Sayyora 

o‘z o‘qi 

atrofida 

aylanishi 

(sutka) 

Ekleptika-

ga 

og‘maligi 

(°) 

Ko‘rinma 

yulduz 

kattaligi 

(

m

) 

Sayyora-

ning 

ekleptika 

tekisligiga 

og‘maligi 

(°) 

Siqiqligi 

Yer 

40192000 

9,42*10

11

 

365,5989 

--------- 

3,56*10

22

 

2,67*10

33

 

5,34*10

33

 

0.9973

 

23.45 

- 

0.000

 

0.0034 

---

37 

 

 

Nostandart testlar

 

11.  Berilgan  fikrlarning  qaysi  biri  to‘g‘ri?  Javoblar  jadvaliga  “ha” yoki  “yo‘q”  so‘zlarini 

mosini belgilang. 

Savollar 

ha 

Yo‘q 

Venera eng chiroyli sayyorami? 

 

 

Sayyoralar ichida faqat Yerda hayot bormi? 

 

 

Yo‘ldoshlar orasida Oy eng kattasimi? 

 

 

Pluton 9-sayyorami? 

 

 

Yupiterning massasi qolgan hamma sayyoralar massasidan kattami? 

 

 

Yupiterning massasi hamma sayyoralar massasidan kattami? 

 

 

Uran eng keyingi sayyorami? 

 

 

Neptunning halqasi bormi? 

 

 

Merkuriy eng issiq sayyorami? 

 

 

Yer tipidagi sayyoralar soni gigant sayyoralar sonidan ko‘pmi? 

 

 

Neptun qalam uchida topilganmi? 

 

 

Saturnni suvga tashlasa rostdan ham cho‘kmaydimi? 

 

 

 

 

27. Osmon jismlarining nomiga mos bo‘lgan shartli astronomik  belgisi bilan birlashtiring. 

Merkuriy 

 

 

Yer 

 

 

Venera 

 

 

Yupiter 

 

 

Neptun 

 

 

Uran 

 

 

Pluton 

 

 

Oy 

 

 

Saturn 

 

 

Quyosh 

 

 

Mars 

 

 

 

 

 

 

---

38 

 

 

 

31. KO‘RSATILGAN TARTIBDA OSMON 

JISMLARINI KETMA-KETLIKDA 

BELGILANG. 

1-QUYOSH 

2-MARS 

3-OY 

4-YUPITER 

5-VENERA 

6-NEPTUN 

7-SATURN 

8-YER 

9-URAN 

10-MERKURIY 

 

 

 

 

---

39 

 

 

XULOSA VA TAVSIYALAR 

 

Xulosa  o‘rnida  shuni  ta’kidlash  kerakki,  ta’lim  tizimida  fanlarni  o‘qitishda 

innovatsion  texnologiyalarni  joriy  qilish,  fanga  kiritilayotgan  yangi  ma’lumotlarni 

tezkorlik bilan o‘quv jarayoniga kiritish yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Bundan 

tashqari  o‘quv  jarayonini  interfaol  ta’lim  texnologiyalari  yordamida  tashkil  qilish 

bilim  oluvchi  uchun  keng  imkoniyatlar  yaratadi,  olinayotgan  bilimlar  yaxlitligini, 

tezkorligini  ta’minlaydi.  Shuningdek,  o‘rganilayotgan  mavzu  doirasidagi 

qo‘shimcha  ma’lumotlarni  tezkorlik  bilan  olish,  mustaqil  ishlash  imkoniyatlari 

yaratiladi.  Demak,  ta’lim  jarayonlarida  innovatsion  texnologiyalarni,  jumladan 

Keys-stadi texnologiyasini kiritish va ulardan samarali foydalanish uslublarini tadqiq 

etish, ularning metodikasini yaratish, dolzarb masalalar turkumiga kiradi. 

Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan talablardan biri bu qisqa vaqt 

davomida yuqori natijalarga erishish bo‘lib, bunda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi 

faoliyatida ortiqcha ruhiy hamda jismoniy zo‘riqish kuzatilmasligi lozim. Ana shu 

qisqa  vaqt  davomida  nazariy  bilimlar  o‘quvchiga  etkazib  berilishi  muayyan 

ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, jarayon davomida faoliyatni nazorat qilish, 

talabalar  egallagan  nazariy  va  amaliy  bilimlar  darjasini  baholash  o‘qituvchidan 

yuksak mahoratni-ta’lim jarayoniga yangicha yondoshuvni talab qiladi. 

Astronomiya  ta’limi  mazmunini  takomillashtirish  haqida  fikr  yuritilganda, 

dastavval,  bunda  talabalarning  darslarda  erkin  va  mustaqil  fikrlashlari,  mantiqiy 

mushohada qilishlari, faollik va ijodkorlik kabi qobiliyatlarini rivojlantirish, nazariy 

bilimi, amaliy ko‘nikma va malakalarini shakllantirish zarur. 

Bugungi  kunda  talabalarga  astronomiyadan  tayyor  bilimlarni  berib 

qolmasdan, balki mustaqil bilim olish metodlarini, yo‘llarini va vositalarini o‘rgatish 

muhim  hisoblanadi.  Talabalarning  astronomiya  darslarida  o‘quv  jarayonini  ilmiy-

ijodiy  tashkil  etish  hamda  tajribalarni  mustaqil  bajarishlari  uchun  ularda  nazariy 

bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarni  shakllantirish lozim. 

Astronomiya  ta’limida  zamonaviy  axborot  texnologiyalarini  joriy  etishning 

istiqbolli    yo‘nalishlaridan biri  astronomik  hodisalar va  jarayonlarni kompyuterda 

---

40 

 

 

modellashtirishdir.  Kompyuter  modellari  an’anaviy  darsning  tarkibiga  hamohang 

bo‘lishi va  talabaga kompyuter ekranida ko‘pgina astronomik effektlarni namoyish 

etishida, talabalarning yangi, noan’anaviy o‘quv faoliyatini tashkil etishga yordam 

beradi. 

 

 

---

41 

 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 

 

1  I.A.Karimov.  Barkamol  avlod  -  O‘zbekiston  taraqqiyotining  poydevori.  -T.:, 

“Sharq”, 1997. 

2. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. -T.: “Ma’naviyat”, 2008. 

3.  I.A.Karimov  ““Mamlakatimizni  modernizatsiya  qilish  yo‘lini  izchil  davom 

ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir”,  – Toshkent,: “Ma’naviyat”, 2012. 

4.I.A.Karimov, “Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajak yo‘lida xizmat qilish 

eng oliy saodatdir”, Toshkent, NMIU, 2015.  

5.KADRLAR  TAYYORLASH    MILLIY  DASTURI.  O‘zbekiston  Respublikasi 

Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 y., 11-12-son 

6.Ishmuhamedov R. Innovasion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini 

oshirish yo‘llari. -T. TDPU.  2004.  

7.A.A.Abduqodirov, Q.M.Karimov, I.A.Yuldoshev “Aniq fanlarni o‘qitishda keys 

texnologiyasidan foedalanish uslubiyati Toshkent “Fan va texnologiya” nashriyoti, 

2015   

8.Ishmuhamedov R., Abduqodirov A. Ta’limda innovasion texnologiyalar. T. 2008 

9.N.Saidaxmedov.  «Yangi  pedagogik  texnologiyalarni  amaliyotda  qo‘llash».  –

Toshkent. 2000 yil. 

10.Abduqodirov  A.  Ta’limda  innovatsion  texnologiyalar.  –  Toshkent:  Iste’dod, 

2008.  

11.D.Ro‘zieva,  M.Usmonboeva,  Z.Xoliqova.  Interfaol  metodlar:  mohiyati  va 

qo‘llanilishi / Metodik qo‘llanma. -T.: “TDPU”, 2013, -116 bet. 

12.Ishmuhamedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini 

oshirish yo‘llari.–T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2009. 

13.R.Ishmuhamedov,  M.Yuldashev.  Ta’lim  va  tarbiyada  innovasion  pedagogik 

texnologiyalar. -T.: “Nihol”, 2013. 

14.Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’lim zamonaviy axborot texnologiyalarni joriy 

etishining ilmiy-nazariy asoslari. – Toshkent: Fan, 2007. 

---

42 

 

 

15.U.Sh.Begimqulov, B.Dj.Sattarova. “Fizika va astronomiya o‘qitishda Axborot 

texnologiyalari”(Elektron versiya) o‘quv qo‘llanma. Toshkent 2001. 

16.G.Mursalimova,  A.Raximov  Umumiy  astronomiya  kursi  –  T.:  «O‘qituvchi», 

1976. 

17.Mamadazimov  M.,  Umumiy  astronomiya  (universitetlar  va  pedgogika  oliy 

o‘quv yurtlari uchun darslik). – T.: “Yangi asr avlodi”, 2008 y. 

18.Mamadazimov  M.  “Astronomiya”  (AL  va  KHKlari  uchun  darslik).  –T.: 

O‘qituvchi, 2007. 

19.Mamadazimov  M.,  Tillaboyev  A  va  boshqalar.  “Umumiy  astronomiyadan 

laboratoriya ishlari” T.: “TDPU” 2015. 

20.Bakulin P., Kononovich E., Moroz V. Kurs obщee astronomii. M.Nauka, 1997 

y. 

21.Mamadazimov  M. “Astronomiya” O‘rta umumta’lim maktablari uchun o‘quv 

qo‘llanma, – T.: O‘qituvchi, 2004. 

22.Mixaylov A.A., “Atlas zvezdnogo neba” M.: Nauka, 1978. 

23.Dagaev M. «Sbornik zadach po astronomii» M.: Prosveshenie, 1980 

. 

24.Voronsov-Velyaminov  B.A.  «Sbornik  zadach  i  prakticheskыx  uprajnenie  po 

astronomii» M.: Nauka, 1997. 

25. 

Mamadazimov  M.,  “Sferik  va  amaliy  astronomiyadan  masalalar”–  T.: 

O‘qituvchi, 1977. 

26.Mamadazimov  M.,  “Uzluksiz  ta’lim  tizimida  astronomiyani  o‘qitishning 

muammolari” –T.: 2016. 

Elektron ta’lim resurslari 

1. 

www.pedagog.uz

  

2. 

www.apkpro.ru/content/view

 

3. 

www.prometeus.nsc.ru/contents/books/slasten

   

4.  

www.relarn.ru/conf/conf2007  

5. 

http://vilenin.narod.ru/Mm/Books/

  

6. 

http://www.allmath.ru/