Agronomiya va biotexnologiya fakulteti

Nazorat savollari

2. 
   Qishloq xo’jalik ekinlarining bonitirovka bahosi
   
3. 
   Bonitirovkani pasaytiruvchi koeffisiyentlar
   
4. 
   Tuproq xaritalari deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Xaritalash ishlari davlari
   

13 MAVZU: TUPROQ DEGRADASIYASI, UNING TURLARI, OMILLARI VA MUHOFAZALASHDA INNONASION

TEXNOLOGIYALARNING AHAMIYATI.

Reja

1. 
   Tuproq degradasiyasi haqida tushuncha.
   
2. 
   Tuproqning fizikaviy, kimyoviy va biologik degradasiyasi.
   
3. 
   Tuproq degradasiyasi omillari va ularning oldini olish
   

Tuproq uch ulchamli tana bo’lib, yerning ustki qoplami hisoblanadi. Bu qatlam yerdagi hayotni ta’minlaydi, suvni tozalaydi va filtirdan o’tkazadi, ifloslantiruvchi moddalardan himoya qiladi, yer – suv ekosistemasi bilan atmosfera o’rtasidagi gaz almashinuvini ta’minlaydi. U tabiatdagi resurslarni eng asosiy oziq-ovqat ishlab chiqarish manbaiy hisoblanadi. Undan tashqari sanoatning xom-ashyo manbasi, fuqoralarning tizimining fondi, xuddi shuningdek yer sharining tarixiy arxivi va tug’ilgan plazmalarning saqlash xonasi hisoblanadi. Tuproq resurslari foydalanish uchun eng faol ko’chmas mulk hisoblanadi.

Tuproqlarni boshqarish uchun, uni chuqur o’rganish, tuproqda kechayotgan jarayonlar, uni ekosistemadagi o’rni, tuproq bajaradigan vazifalarning muhimligi va shakllanishi. Albatta bu jarayonlar bevosita atrof muhit bilan bog’liq holda sodir bo’ladi.

Tuproqning eng muhim omillariga quyidagilar kiradi:

• 
  Bu inson tomonidan 10 yildan to 100 yilgacha bo’lgan vaqt davomida yangilanib turishi.
  
• 
  Tuproqni landshaftlar va regionlar bo’ylab bir xilda tarqalmaganligi.
  

• 
  Tuproqdan xo’jasizlikcha foydalanish.
  

Tuproqda tabiiy holatda kislotali muhit oshishi, kislotali yomg’ir miqdorini, suv bug’lanishiga nisbatan bir necha marta ko’p bo’lishiga sabab bo’ladi. Kuchli kislotali yomg’ir yoki sel, jala uni muhitini kislotali (rN 5,6) doimiy kuchsiz kislota ( H₂CO₃) tuprog’ida miqdorini oshirib boradi. Bu holatda tuproqning yuqori qatlamidagi kation asoslari (Ca⁺², Mg⁺²) asta-sekin ishqorsizlanib Al+³ ion kationi dominant sifatida suv bilan reaksiyaga kirishadi HTH ni saqlab qoladi. Tuproq tarkibidagi kislotali ko’p qismning rN 4.0 va 7.5 bo’lganda Al+³ ioni gidrolizga uchrashi mumkin. tuproqda foydali qazilma yoki drenaj suvlari o’simlik va mikroorganizmlarning nafas olishida CO₂ ajralib chiqib, organik N mineralizasiya yoki nitrofikasiyaga uchraydi va Fe S₂ oksidlanish jarayoni sodir bo’ladi. Kislotali muhiti katta bo’lgan (pH <4.0) tuproqlarda kuchli kislota H₂SO₄ xosil bo’lishida asosiy komponent hisoblanadi. Kislotali yomg’ir cho’kmalari qishloq xo’jaligi yoki shahar yerlariga nisbatan o’rmon tuproqlariga kuchli ta’sir qiladi, ya’ni zollanish jarayoni kislotali muhitni nitrolizasiya qiladi. Bunga qaramasdan Yevropa mamlakatlari o’rmon tuproqlariga ohaklash jarayoni yaxshi samara beradi, ba’zi kuchli kislotali yomg’ir ta’sir qilgan maydonlardan tashqari tuproq o’ta kislotali muhit hosil bo’lishiga sabab bo’ladi.

Tuproqdan tinimsiz foydalanish, tuproq xossalarini va unda kechayotgan jarayonlarni salbiy o’zgarishlarga olib keladi, buning natijasida tuproq ekosistemada bajarayotgan vazifalarini sustlashishiga olib keladi. Produksiya etix neblagopriyatnыx izmeneniyax pochv v sovokupnosti termin degradasiya pochv.

Tuproqlar tezlik bilan nordonlashishi tuproq bufer sig’imi darajasiga va ishlatilish jarayoniga bog’liq bo’ladi. Kislotali yomg’ir cho’kmalari ta’sirida

ko’pchilik viloyat muhitida nordonlashish, ya’ni tabiiy kislotali holati kuchayib boradi. AQShni shimoliy-sharqida 200 yil davomida lyossli tuproq kuchli kislota, qumli ona jinslar dehqonchilik qo’llanishi natijasida o’zgarishga uchragan. Yevropadan ko’chib kelgan muxojirlar tomonidan kesib va yoqib yo’q qilingan o’rmonlar, hozirgi kunda kelib oldingi holatiga tiklangan. Tuproq tarkibidagi organik moddalr tabiiy holati uzoq yillar davomida yig’ilishga kislotali va buferlik asos solgan. Bundan tashqari ishqorsizlangan yoki asosli kationlarni kamayib ketgan maydoni, o’rmonlashtirish va o’simlik singdirish sig’imi ta’sirida tabiiyo holatga balanslashgan cho’kindi va kation asoslaridan iborat.

Tuproq o’zining tabiiy holatida o’zining muhitida dinamik ravishda tenglikda bo’ladi. Tuproq biosferada to’lig’icha mikro va makro elemenlar bilan aloqada bo’ladi. Tuproqning xossalari biologik faollikni o’zgartirib, o’z novbatida ayrim xayotiy shakllarni qo’llab quvatlaydi va ularni shu o’zgarishlarga adaptasiya qiladi.

Ishdan chiqqan tuproqlar ayrim ekosistemadagi vazifalarini bajarmay qo’yadi. Biosfera bilan doimo aloqada bo’lgan tuproq organik uglerod, kislorod, gazlar, ikki valentli uglerod, metan va azot brikmalari bilan to’yinib turadi. Tuproq atmosfera bilan aloqada bo’lishi gaz almashinuviga olib keladi.

Tuproq tarkibidagi Al+³ Mn⁺² ionlari eritma fitotoksinni oshirib o’simlik ildizlarini kuydiradi, o’sish nuqtasini to’xtatadi va o’simlikni turli potagen kasalliklarga uchrashiga olib keladi. Tuproq tarkibidagi toksin Al+³ ioni va pH organik moddalr ta’sirida sekin borishi mumkin, ya’ni organik moddlar Al+³ bilan kompleks birikma hosil qiladi va o’simlik o’sishiga salbiy ta’sirni kamaytiradi. Kislotali tuproqlar kam hosildor bo’lib uni tarkibida asosli kationlar, ya’ni Ca⁺² va Mg⁺² miqdor kam yoki umuman yuvilib ketgan bo’ladi. Loyli adsorbsion tuproqlar tarkibida Mo, alyuminiy va temir oksidi ko’p bo’lgan sharoitda dukkakli o’simliklar atmosferadan kam miqdorda N₂ kislotali muhitida fiksasiya qilinadi. Tuproqdagi metabolik aktivligi passiv bakteriyalar ta’sirida N, R va S elementlari mineralizasiyasi juda sekin ketadi. Ko’pchilik o’simliklar va mikroorganizmlar tabiatda o’ta nordon muhitda (misol rN<5.0) moslashib hayot kechiradi. Masalan dekarativ o’simliklar, ya’ni azamiy, rododendron va oziq-ovqat ekinlari: manoika, choy, chernika va kartoshkalar kiradi. Hozirgi kunda ilg’or o’simlik seleksiyasi va biotexnologiya ishlarini olib borish Al va Mn kislotali tuproqlarda tolerant o’simlik yangi navlarini keltirib chiqarmoqda.

Tuproqda atmosferaga nisbatan ko’p miqdorda gaz brikmalari mavjud. Ekosistemani boshqarishda monokulturada, yomon meliorativ sharoitlarda tuproq SN4 gazining manbasi bo’lib xizmat qiladi. Tuproqni gidrosfera bilan aloqada bo’lishi, kichik suv manbalari, chuqur suv xavzalari va suv oqimiga ta’sir qiladi. Tuproq chuchuk suvni saqlab turuvchi asosiy manbasi bo’lib, butun o’simlik dunyosining hayoti shunga bog’liq.

Degradasiya – bu tuproqdagi noqulay o’zgarishlar natijasida unumdorlikni pasayishiga olib keladigan jarayon. Shunday qilib, degradasiyasi tuproq xossalarini va jarayonlarni vaqtlar davomida noqulay o’zgarishlarga olib keladi. Bu noqulay o’zgarishlar tuproqdagi dinamik tenglikni buzilishi va atrof muhitga antropogen omil ta’siri natijasida sodir bo’ladi. Tuproq atrof muhit bilan dinamik tenglikda bo’ladi.

Tuproq degraradatsiyasi eng keng tarqalgan va jiddiy ekologik muomomlarida

biri xisoblanadi. Tuproq ekologik xolatini yaxshi uchun millionlab dollar pul

ishlatilmoqda. Tuproqning saqlash dasturlari ba’zi vazirliklar tamonidan bajarilib, xalqni ogoxlantirish, oziq ovqat programmasini to’liq ta’minlash ishlari olib borilmoqda. Lekin ba’zi bir dasturlar juda passiv bo’lib juda samara bermoqda. Shuning uchun yerdan foydalvnuvchi fermerlarga tuproq unumdorlik xolatini saqlab qolish uchun turli xil mukoffat va sarmoyalar ishlatilib kelinmoqda.

Toksifikasiya —tuproqda ayrim elementlarni ko’p miqdorda yig’ilishi bo’lib, o’simlik uchun zaxarli (Al, MP, FE).

Sho’rlanish — o’simlik ildiz tizimida ko’p miqdorda tuzlarni to’planishi.

Ishqoriylik yoki sodalanish – ildiz tizimi atrofida natriy tuzlari ionlarini to’planishi (pH > 8.5).

Ifloslanish – tuproqda sanoat, shaxta, shaxar chiqindilari va ifloslantiruvchi moddalarni qo’llash.

Plate 1.1 Sheet erosion on a newly planted cropland.