Agronomiya va biotexnologiya fakulteti

Asosiy qishloq xo’jalik ekinlar uchun optimal tuproq reaksiyasi (pH).

№	Ekinlar	Tuproq reaksiyasi (pH)	№	Ekinlar	Tuproq reaksiyasi (pH)
1	Suli	5,0 – 7,7	13	Kartoshka	5,0 – 5,5
2	Kuzgi javdar	5,5 – 7,5	17	Qand lavlagi	7,0 – 7,5
3	Bahorgi bug’doy	6,0 – 7,5	18	Beda	7,0 – 8,0
4	Kuzgi bug’doy	6,3 – 7,6	19	Sebarga	6,0 – 7,0
5	Arpa	6,8 – 7,5	20	DoNHik	6,5 - <
6	Makkajo’xori	6,0 – 7,0	21	Lyupin	4,5 – 6,0
7	Tariq	5,5 – 7,5	22	Timofeyevka	5,6 - <
8	Grechixa	4,7 – 7,5	23	Karam	6,7 – 7,4
9	Gorox	6,0 – 7,0	24	Xo’raki lavlagi	6,8 – 7,5
10	Soya	6,5 – 7,1	25	Pomidor	6,3 – 6,7
11	Gorchisa	7,0	26	Rediska, sholg’om	5,5 - <
12	Zig’ir	5,9 – 6,5	27	Sabzi	5,5 – 7,0

13	Kungaboqar	6,0 – 6,8	28	Bodring	6,0 – 7,9
14	Nasha	7,1 – 7,4	29	Salat	6,0 – 7,0
15	Choy	4,8 – 6,2	30	G’o’za	6,5 – 9,0

Optimal konsentrasiya bu o’simlik rivojlanishi uchun eng qulay bo’lgan muhit bo’lib, bunda o’simlikka oziq moddalar va suvni yutilishi tezlashib, qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil yetishtirishni ta’minlaydi.

O’simlik ildiz sistemasi kuchli suyuqlashgan eritmadan (0,01-0,05%) oziq moddalarni o’zlashtiradi. Tabiiy sharoitda esa sho’rlangan tuproqlarda u 0,02-0,2% atrofida bo’ladi.

Oziq moddalar o’simlikka kuchsiz konsentrasiyali eritmadan, suv esa o’g’itlanmagan zonadan o’tadi. Ushbu holatni o’g’itlarni qo’llashda albatta hisobga olish zarur.

Yuqori konsentrasiya eritmani osmotik bosimini oshirib, o’simlikka oziq modda va suvni o’tishini qiyinlashtiradi. Ayniqsa, o’simlik yosh davrida eritmaning yuqori konsentrasiyasiga juda sezgir bo’ladi. Ko’pchilik o’simliklar eritma konsentrasiyasini ma’lum chegaradan ortib ketishiga bardosh bera olmaydi (43- jadval).

Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, eritma konsentrasiyasini to 15,7-25,9 l.mmolgacha ortishi o’simlikni rivojlanishini yaxshilab, eng yuqori hosil eritma konsentrasiyasi 25,9 l.mmol bo’lganda ko’zatildi. Eritma konsentrasiyasini yanada oshirish o’simlikka salbiy ta’sir etib barglarni qurib qolishiga sabab bo’ldi.

40. 
    jadval
    

Eritma konsentrasiyasini bodringni o’sishi va hosildorligiga ta’siri (Z.I.Jurbiskiy ma’lumoti)

Eritma konsentrasiyasi		Yig’ishtirib olish davrida yashil massa miqdori			Yetishtirilgan hosil
l.g	l.mmol		g	%	g	%
S u v	-		-	-	0	-
0,41	2,9		145	60,5	27	8,6
0,74	5,4		152	63,5	99	31,6
2,13	15,7		230	96,0	174	55,5
3,56	25,9		240	100,0	314	100,0
4,96	36,2		205	85,5	130	41,5
6,93	46,5		110	46,0	53	16,9

Shuning uchun ham, har xil qishloq xo’jalik ekinlarini eritma konsentrasiyasiga turlicha chidamliligini inobatga olib, ularni o’g’itlash tizimini tuzishda ushbu ko’rsatgichni hisobga olish kerak

O’simliklarni oziqlanishini bir vaqtning o’zida miqdoriy ko’rsatkichi bo’yicha, ya’ni oziq moddalarni o’zlashtirish tezligi bilan hamda sifatiy, ya’ni o’simlikni turli rivojlanish davrlarida oziq elementlarini o’zlashtirish nisbati bilan farqlash mumkin.

O’simliklarni oziqlanishida eritmadagi ionlarning nisbati muhim ahamiyatga ega. Chunki, har qaysi o’simlik uchun vegetasiya davomida ma’lum nisbatli oziqlanish kerak bo’ladi. O’simliklarni normal o’sishi va rivojlanishi eritmaning fiziologik tengligiga bog’liq.

Eritmaning fiziologik tengligi deb, elementlarni eng maqbo’l nisbatda bo’lgan holatiga, ya’ni o’simliklarni eritmadan oziq moddalarni ko’plab o’zlashtirishga aytiladi.

Eritmada azot, fosfor va kaliyni normal holatda bo’lishi, boshqa oziq elementlarini o’zlashtirish tezligini belgilaydi. Azotli oziqlanishni ortishi o’simlikka ko’plab P, K, Ca, Mg, Cu, Fe, Mn va Zn ni o’tishini tezlashtiradi. Azot miqdori ortib ketsa aksincha bo’ladi.

Fosfor miqdorini eritmada ortib ketishi o’simlikka mis, marganes, temir kabi elementlarini o’tishini kamaytiradi. O’simlik azot, fosfor va kaliy bilan yetarli darajada ta’minlansa, uning mikroelementlarga bo’lgan talabi keskin ortadi.

Hozirgi vaqtda ionlarning antogonizmi va sinergezmi to’g’risida ko’plab ilmiy ma’lumotlar to’plangan. Masalan, quyidagi elementlar o’rtasida Fe va Ca, Al va Na, Fe va Zn, Mn va Zn, Cu va Zn , P va Fe, Mn, Cu, Mo antogonizm holati ko’zatilsa, o’z navbatida va Mr, Cu va Co, V, Mo va Mn, Mo va Cu, Ca va Co o’rtasida sinergizm hodisasi namoyon bo’ladi.

Demak, bir ioNning o’zi bir vaqtda u yoki bu elementning yutilishida ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin.

Qishloq xo’jalik ekinlarida ko’plab hosil to’planishida, o’simlikni oziq elementlaridan takroriy foydalanishi (reutilizasiya) juda katta ahamiyatga ega.

Ba’zi oziq elementlari (N, P, K Mg) reutilizasiya bo’ladi, ya’ni barglaridan hosil elementlariga o’tib, o’simlik tomonidan qayta o’zlashtirilsa, Ca, Fe, Mn, B, Cu va P kabi elementlar reutilizasiyaga uchramaydi.

Oziq elementlari bilan har xil darajada ta’minlangan sharoitda ular o’rtasidagi bog’liqlik turlicha bo’lib, antogonizmni tezda sinergizmga aylanishi yoki aksincha bo’lishi kuzatiladi. Havo haroratini pasayishi va yorug’likni kamayishi oziq elementlar miqdorini oshirsa, namlik yetarli bo’lsa, ularni salbiy ta’siri kamayadi. Masalan, qish davrlarida issiqxonalarda yetishtirilgan mahsulotlar tarkibida nitratlar miqdori keskin ortib ketadi.

Mahsulot tarkibidagi nitratlar miqdorini oziq elementlar nisbatini to’g’ri qo’llash bilan kamaytirish mumkin. Bu esa yuqori va sifatli hosil yetishtirishni ta’minlaydi. (44-jadval).

Tuproq tarkibida yetarli miqdorda namlik bo’lishi o’simliklarni normal rivojlanishini ta’minlab, unga oziq elementlarini o’tishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Tuproq eritmasida elementlar miqdorini ortishi yoki kamayishi undagi nam miqdoriga chambarchas bog’liq bo’ladi.

44. 
    - jadval