Agrokimyo va tuproqshunoslik

3. Foydali qazilmalarining tarkib topishi va taraqqiyoti.Foydali 
qazilmalari. Boksit
.
 
Paleogenda boksitlarning lateritli va laterit-cho‘kindi genezisli 
ulkan konlari platformalarda ham, harakatchan qambarlarda ham shakllangan. 
Oligotsen epoxasida marganetsning yirik konlari paydo bo‘lgan. Ularning orasida 
Qoradengizbo‘yi (Nikopol), Kavkazorti (Chiatura) va G‘arbiy Afrika (Moanda) 
konlari alohida ahamiyatga ega. Shimoliy Amerika, G‘arbiy Sibiri janubi va Shimoliy 
Qozog‘istondagi ba’zi oolitli temir ma’danlari ham paleogen yoshiga ega. 
To‘rtlamchi davrda ham ekvator va nam-tropik viloyatlarda nurash 
qobiqlarining shakllanishi davom etmoqda. Ularning orasida laterit qoplamalarining 
ahamiyati katta. Ekvatorial, tropik va subtropik iqlim qambarlarida metalli nurash 
qobiqlari shakllanadi. Ularda kobalt, nikel, mis, marganets hamda turli issiqbardosh 
gillar to‘planadi.
Neft va gaz. 
Ulkan neft konlari Eron, Iroq, Markaziy Osiyo (Farg‘ona, Afg‘on-
Tojikiston botiqligi) va Venesueladagi paleogen yotqiziqlari bilan bog‘liq. 
Marokkash, Aljir va Tunisdagi fosforit konlari ham paleogenda hosil bo‘lgan. 
Shu yoshdagi sof oltingugurt konlari Eronda, Meksika ko‘rfazining sohillarida, 
Boliviya, Argentina, Chili va Karpatortida keng tarqalgan. 
Neogen yotqiziqlari bilan bog‘liq bo‘lgan foydali qazilmalar orasida neft va gaz 
konlari muhim ahamiyatga ega. Dunyoda razvedka qilangan neft va gaz 
zahiralarining uchdan biri neogen yotqiziqlari bilan bog‘liq. Ulkan va juda katta neft 
va gaz konlari orogenlarning tog‘oldi va tog‘oralig‘i botiqliklarida joylashgan. 
Shunday konlarga Fors-Mesopotam va Kordilyera-And neftgazli hududlari misol 
bo‘ladi. Bular Eron, Iroq, Saudiya Arabistoni, Quveyt, Katar, Venesuela, Meksika 
ko‘rfazi neftegazli havzalaridir. Shimoliy Yevrosiyoda neft va gaza konlari Shimoliy 
Kavkaz va Kavkazortida, Kaspiy dengizi akvatoriyasida, G‘arbiy Turkmaniston, 
Karpatoldi, Karpatorti va Saxalinda mavjud. 
Ko‘mir.
Neogenning ahamiyati bo‘yicha ikkinchi foydali qazilmasi bo‘lib 
ko‘mir hisoblanadi. Ular amalda barcha kontinentlarda tarqalgan. 

---

66 
Temir.
Neogen yotqiziqlari orasida oolitli va qatlamli temir ma’danlari ham 
mavjud (Kerch yarimoroli). Janubiy va Markaziy Amerika, Karib havzasi orollarida 
(Kuba va b.), Afrika, Hindiston va Avstraliyadagi nurash qobiqlarida boksit, temir, 
marganets, nikel va kobalt konlari mavjud. 
Yuqorida sanab o‘tilganlardan tashqari neogen yotqiziqlarida kaliy tuzlari, osh 
tuzi, fosforit, trepel va boshqalar uchraydi. 
To‘rtlamchi davr yotqiziqlari bilan bog‘liq bo‘lgan foydali qazilmalarni bir 
necha genetik guruhlarga bo‘lish mumkin. Bu turli sochilmalar, cho‘kindi yo‘l bilan 
hosil bo‘lgan ma’danlar, noma’dan va yonuvchi foydali qazilmalar va yerosti 
suvlaridir. Sochilma konlar orasida oltin, platina, kassiterit, olmos, ilmenit, sirkon, 
rutil muhim ahamiyatga ega.
Ko‘llarda va ko‘l-botqoqliklarda hosil bo‘lgan temir ma’danlari, dengiz 
sohillaridagi fosforit konkretsiyalari va Dunyo okeanining chuqur qismlarida keng 
tarqalgan temir-margenetsli va mis-vanadiyli konkretsiyalar alohida ahamiyatga ega.