41
5-MAVZU. YERNING ICHKI (ENDOGEN) GEODINAMIK JARAYONLARI.
REJA
1.Endogen geologik jarayonlar haqida tushuncha
2.Magmatizm jarayoni. Magma intruziyalarining yer po`stida joylashish
shakllari
3.Mаgmаtik jаrаyonlаr bilаn bоg’liq qаzilmа bоyliklаrning хоsil bo’lishi haqida
Х. M. Аbdullаеvning gеnеtik qоnuniyatlаri
4.Vulkanizm. Vulkanlarning geografik tarqalishi.
5.Vulkan mahzulotlari
6.Vulkan turlari
7.Vulkanlarning geografik tarqalishi
1.
Endogen geologik jarayonlar haqida tushuncha.
Yer hosil bo'lishi dairida
tarkiban bir xil bo'lgan va u metioritlar tarkibiga mos chang va gazsimon ibtidoiy
moddani tashkil topgan. Hozir u ya'ni deyarli 4,5 mlrd.yil o'tgandan so'ng, u
nixoyatda murakkab qatlam va qavatlarga qonuniy ravishda ajralgan (yer
qobig'i,astenosfera, litosfera, mantiya,yadro). Demak
ushbu uzoq vaqt davomida
sayyoramizning tabaqalanishida qandaydir mexanizmlar mavjud bo'lgan. O'z –o'zidan
ma'lumki bu jarayonlarning kechishi uchun juda katta energiya kerak bo'lgan.
Yer zaminida nafaqat issiqlik shakillanadi, balki uni yer yuzasiga chiqarish
imkoniyati qam bor. Yerdagi hosil bo'lgan issiqlik barcha magmatik jinslarni, ular
bilan bog'liq bo'lgan gidrotermal tizimlarni, metomorfizm jarayonlarini vujudga
keltiradi. Yer yuzasi orqali atrof muhitga 4,2.103 W energiya yuboriladi.
Bu juda
katta energiya qaerda va qanday mehanizmlar orqali hosil bo'ladi. Bu savollar
geologiya shakillana boshlagandan beri mutahasislar oldida turipti.
Uzoq vaqtdavomida er issiqligining asosiy manbai deb XIX –XX asrda kashf
qilingan radioaktiv parchalanish jarayonlarini misol qilib ko'rsatishgan.
Radioaktiv energiya radioaktiv elementlarning (U, Th, K) parchalanishi
natijasida hosil bo'ladi. Bular sirasiga boshqa qisqa davr yashaydigan izotoplar ham
kiradi. O'z davri uchun bu qarashlar to'g'ri bo'lgan va hozir ham bazi bir jixatlari bilan
o'z ahamiyatini saqlab qoladi. Darhaqiqat, radioaktiv parchalanish
natijasida ancha
katta energiya hosil bo'ladi va u, albatta, Yer issiqlik balansida katta rol o'ynaydi.
Ammo Yerning chuqurlik issiqligini faqat ushbu jarayon bilan bog'lash birqator
qarama-qarshiliklarga uchradi. Birinchidan, radioaktiv elementlar, asosan, yer
qobig'ida shakllangan nordon jinslarga mansub. Mantiya hosilasi bo'lgan jinslarda uni
miqdori juda kam yoki umuman uchramaydi. Ikkinchidan, radiogen parchalanish
natijasida hosil bo'lgan issiqlik faqat yer qobig'iga to'g'ri keladi va boshqa
qatlamlarda hosil bo'lmaydi.
42
Agar Yer zaminidan chiqayotgan issiqlik energiyasi 4,2- 1020 erg/sek bo'lsa,
radiogen energiya faqat 1,G 1020 erg/sek tashkil qiladi (26%). Shulardan faqat 1%
energiya mantiyaga to'g'ri keladi. Demak, radiogen
issiqlik energiyasi Yerning
differensiasiyasi bilan bog'liq jarayonlar uchun uncha katta ahamiyatga ega emas.
Energiyani boshqa manbaalarini qidirish zaruriyati tug'iladi.
Gravitasion parchalanish, saralash energiyasi Yer issikligining muhim
manbalaridan hisoblanadi. Yuqorida biz Yer zichligini o'zgarishi, minerallarning bir
turdan ikkinchi turga o'tishini ko'rsatishga harakat qildik. Gravitasion differensiasiya
energiyasining paydo bo'lishi asosida zichlikni o'zgarishi, moddalarning qayta
taqsimlanishi, minerallarni zichroq turlarga o'tish reaksiyalari (kvars-joesit, piroksen-
»omfasit) natijasida hosil bo'lgan energi gugurt, kremniy va boshqa elementlar
mavjud. Ularning ichida nisbatan yengil litofil elementlarni
mantiyaga chiqarib
yuborishi, sof temirni paydo bo'lishi issiq ajralishiga sabab bo'ladi.
Ushbu jarayonlar bilan Yer magnit maydonini, undagi konvektiv oqimlarni
paydo bo'lishi bog'langan.
Navbatdagi issiqlik paydo bo'ladigan satx bu o'rta va yuqori mantiya orasida
joylashgan. Bu erda mantiya moddalarining differensiasiyasi, minerallarni bir turdan
ikkinchi zichroq turga aylanishi kuzatiladi. Nixoyat, ancha katta hajmdagi issiqlik
astenosferada peridotit eritmalaridan bazaltlarni kelib chiqishi, o'taasosli
jinslarning
parchalanishi natijasida hosil bo'ladi.
Yerning tortilish kuchi energiyasi Oy va sayyoramiz o'rtasidagi o'zaro
gravitasion aloqalar natijasida paydo bo'ladi. O'zaro tortilish natijasida Yerning
yuzasida katta to'lqinlar paydo bo'ladi. Hozirgi vaqtda ular Yerda har sutkada
shakllanadi (okeanlar suvning ko'payishi va kamayishi). Bu harakatlar geologik
o'tmishda Yerni tebrantirgan va natijada katta energiya ishlab chiqilgan.
Asteroidlar va planetozimallarning er yuzasiga tushishi natijasida hosil bo'lgan
issiqlik energiyasi ham katta ahamiyatga ega. Bunday asteroidlar tomonidan erni
bombardimon qilinishini Oyni yuzasida tarqalgan bexisob kraterlar misolida ko'rish
mumkin. Asteroidlar er yuzasiga tushganda hosil bo'lgan to'lqinlar 500 — 700 km
chuqurlikgacha o'z ta'sirini saqlab qoladi. Bu jarayonlarni «impakt jarayonlar»
deyiladi. Bunday hodisalar natijasida er moddasi ko'pincha eriydi, nisbatan og'ir
mantiya va engil bazalt qismlarga ajraladi. Hosil bo'lgan kraterlar esa bazaltlar bilan
to'lib boradi, kraterlarni ostida mahsus og'ir massalar mis konlar paydo bo'ladi.
Xulosa qilib aytganda, radiogen
issiqlik, Oy va Yerning uzaro tortilish kuchini
sekinlashishi, asteroid va planetozimallarni Yerga tushishi bilan bog'lik bo'lgan
energiya Yerning eoarxey davridagi rivojlanishiga juda katta ta'sir ko'rsatgan. Bu
davrda birlamchi astenosfera hosil bo'lgan, uning 50 — 80% qismi erib ketgan va o'z
navbatida arxeydagi «magmatik okeanni» tashkil qilgan.
43
Arxey davrida Yerning yadrosi shakllanishi munosibati bilan energiyaning yangi
gravitasion mexanizmi shakllangan. Zichlik, kimyoviy tarkib bilan bog'liq bo'lgan
differensiasiya jarayonlari erning halqasimon qavatlarini ajratilishida, tabaqalanishida
asosiy mexanizm sifatida namoyon bo'lgan va eng asosiysi, Yer o'zi rivojlanadigan,
mustaqil tizim hosil qilgan.
O.G.Soroxtin, N.L.Dobresov, S.AUshakovlarning fikricha, Yerning rivojlanish
tarixida har bir bosqichda energiyaning paydo bo'lishi o'z xususiyatlariga ega. Arxey
—
eoarxey bosqichida impakt, tortilish, akkresiya va radiogen parchalanish
jarayonlari natijasida hosil bo'lgan energiya birinchi o'rinda turgan (3,4 — 4 mlrd.y.).
Keyinchalik (arxey — proterozoy) energiyaning asosiy manbai bu gravitasion
differensiasiya bilan bog'liq.
Do'stlaringiz bilan baham: 
