Agrokimyo va tuproqshunoslik

Biologik nurash 
tabiatda ko‘pincha kimyoviy nurash bilan birga sodir bo‘ladi. 
Noorganik moddalarning organik moddalarga aylanishida va unga teskari 
jarayonlarda atom migratsiyasi bosh sababchi hisoblanadi. Quruklikni bundan 100 
mln. yil avval dastlab o‘simliklar, so‘ngra hayvonlar zabt etgan. Organizmlar 
atmosferaning 6 km tepaligida, gidrosferaning eng chuqur (11022 m) qismida ham 

---

38 
uchraydi. Birinchi navbatda organizmlarning faoliyati nurash jarayonini kuchaytiradi. 
Tog‘ jinslarining parchalanishida bakteriyalar, chuvalchanglar, kemiruvchilar, 
o‘simliklar muhim ahamitga ega bo‘lib, elyuviy, delyuviy va tuproq qatlamining 
hosil bo‘lishida faol qatnashadi. Qoyatoshli yonbag‘irlarda o‘sadigan daraxt 
o‘simliklar siniq jinslarning vujudga kelishida yetakchi o‘rinni egallaydi. O‘simlik va 
hayvonot olami qoldiqlari ham chirib, kimyoviy nurashni tezlashtiradi. 
Demak nurash tog‘ jinslarining mustahkamligini zaiflashtiradi, parchalaydi, 
tuproq qatlamini, nurash po‘stlog‘ini, zirhli sirtlarni, g‘aroyib relyef shakllarini, 
sochilma foydali qazilmalarni hosil qilishda ishtirok etadi. 
3. Nurash konlari
. Tabiatda nurash konlari ikki xil: qoldiq va sizma 
(infiltiratsion) konlarni hosil qiladi.
Qoldiq konlar.
Qoldiq konlar nurovchi jinslar hisobiga hosil bo‘lib, ularning 
ichida joylashadi. Ba’zida ular sizma mahsulotlar bilan biroz boyitilgan 
bo‘ladi. Qoldiq konlarning hosil bo‘lishida gidrogeologik sharoitning ahamiyati 
ayniqsa katta. Masalan, nurash qobig‘ida gil kabi «ekranlik» (ya’ni to‘siqlik) 
xususiyatiga ega bo‘lgan zich jinslarbo‘lsa, yomg‘ir suvlarini o‘tkazmay kimyoviy 
nurashga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, o‘ta g‘ovak jinslar ham qulay emas: 
chunki ular sizot suvlar bilan kimyoviy birikmalar hosil qilishga ulgurolmay qolishi 
mumkin. Suv osonlik bilan shimilib, pastga qarab bir tekis sokin harakat qiladigan 
tog‘ jinslari eng qulay sharoit hisoblanadi (3.6 - rasm). 
Qoldiq konlar tabiatdagi yotish sharoiti va shakli bo‘yicha uchga 
– yoyiq, cho‘ziq va kontakt oldi konlariga bo‘linadi. 
Yoyiq konlar tub jinslarning ustki qismida sodir bo‘luvchi nu- rash jarayonlari 
natijasida hosil bo‘lib, ana shu jinslarni qoplab, yopib yotadi. Bunday konlarning 
ostki qismi ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, sekin-asta o‘zgarmagan jinslarga o‘tib 
boradi. Konlarning ustki qismi intensiv o‘zgargan jinslar bilan bir qatorda 
o‘zgarmagan jinslar- ning qoldiq «orolchalari»dan tuzilgan, notekis bo‘ladi. Kattaligi 
ko‘n- dalangiga bir necha 10 m dan bir necha ming m.gacha bo‘lishi mum- kin. 
Qalinligi odatda bir necha 10 sm dan tortib bir necha 10 m gacha bo‘ladi. 

---

39