Agrobiznesda innovatsion faoliyat

Nazorat uchun savollar
1.Qishloq xo‘jlik korxonalari faoliyatini diversifikatsiyalash mohiyati?
2.Texnoparklar va ularning vazifalari?
3.Texnoparklar tuzilmasi?
4.Agrosanoat majmiuida agrotexnoparklarni rivojlantirish zaruriyati?
5.Fermer xo‘jaliklari faoliyatini diversifikatsiyalash tushunchasi?
6.Diversifikatsiya turlari va ularning ko‘rinishlari?
7. Qishloq xo‘jlik korxonalari faoliyatini diversifikatsiyalashda innovatsion markazlarning o‘rni?
8. Qishloq xo‘jlik korxonalari faoliyatini diversifikatsiyalashning afzalliklari va kamchiliklari?


8-MAVZU.AGROBIZNESDA INNOVATSION FAOLIYAT SUB'EKTLARI
1.Agrobiznesda innovatsion faoliyat sub'ektlari.
2.Innovatsion faoliyat su'ektlari: texnopolyuslar, venchur fondlar, yuqori texnologiyalar markazlari, biznes–inkubatorlar, innovatsion klasterlar.
3. Innovatsion fondlar va innovatsion markazlar.
4.Innovatsion faoliyat sub'ektlarining huquq va majburiyatlari.


Таянч сўзлар: texnopolyuslar, venchur fondlar, yuqori texnologiyalar markazlari, biznes–inkubatorlar, innovatsion klasterlar, Innovatsion fondlar, innovatsion markazlar.

Agrobiznesdagi innovatsion faoliyat sub'ektlaridan biri bu texnoparklar.

Texnoparklar - yirik universitet, institut, laboratoriya atrofida birlashtirilgan yuqori texnologiyali firmalarning aglomeratsiyasi. Bog'ning asosiy maqsadi ilmiy g'oyalarni hayotga tatbiq etish uchun vaqtni kamaytirishdir. Parklarda maxsus infratuzilma mavjud (binolar, inshootlar, telekommunikatsiyalar; bu soliq imtiyozlari bilan bir qatorda yangi yuqori texnologiyali firmalarga taqdim etiladi.
Texnopolislar yirik sanoat markaziga yaqin joylashgan ilmiy va sanoat shaharchalari deb ataladi. Texnologiyalarni qurish g'oyasi Yaponiyada 80-yillarning boshlarida paydo bo'lgan.
Texnoparkning asosini ishlab chiqarish faoliyati tashkil etadi. Ushbu faoliyatni amalga oshirish bilan bog'liq aniq muammolarni hal qilish uchun alohida yuridik shaxslar - kichik korxonalar tashkil etiladi. Ushbu kichik korxonalar bir-birlaridan ajratilgan holda juda qiyin ahvolga tushib qolishmoqda, chunki ularning moliyaviy, texnik, kadrlar va boshqa imkoniyatlari juda cheklangan. Shu sababli, kichik korxonalar texnologik parki yoki qisqasi, texnopark deb nomlanadigan birlashmalar tuzishga moyildirlar.
Shunday qilib, texnopark - bu iqtisodiy va yuridik xizmatlar, texnik xizmatlarning umumiy tizimini, shuningdek, umumiy investitsiya tizimini va innovatsion faoliyatni amalga oshirishning yagona tizimini yaratish maqsadida kichik universitet firmalarining birlashmasi. Boshqacha qilib aytganda, texnopark bu do'stona muhit bo'lib, unda yuqori texnologiyali ishlab chiqarishga ixtisoslashgan kichik universitet firmalarining yuqori omon qolish darajasi, ularning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar ta'minlanadi.
Texnologiyalar parklari va texnopolizlar tizimini yaratish va takomillashtirish jahon iqtisodiyotida yuqori texnologiyalar sohasini rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. Ushbu korxonalarning to'liq ishlashi uchun ularni tashkil etish va saqlashda davlatning faol ishtiroki talab qilinadi. Xatarli ilmiy-texnik loyihalarni kreditlash uchun maxsus mablag'larni shakllantirish, innovatsion firmalarga xorijiy sheriklar bilan biznes yuritish va ularni olib borishda yordam beradigan maslahat tuzilmalarini yaratish zarur. Shuningdek, yangi paydo bo'lgan loyihalar uchun xaridor va sotuvchini bir-birlarini topishga yordam beradigan maxsus ma'lumotlar bazalarini yaratish tavsiya etiladi.
Texnoparklar zamonaviy iqtisodiyotning muhim qismidir. Texnoparklarni bir nechta nuqtai nazarlardan ko'rish mumkin.
Birinchidan, texnoparkni erkin iqtisodiy zonaning alohida turi deb hisoblash mumkin, uning hududida yuqori texnologiyali mahsulotlarni ishlab chiqarish jadal rivojlanmoqda, yangi kadrlar shakllantirilmoqda, texnologik-innovatsion zonalar, bu tomondan texnopark jahon iqtisodiyotida ro'y berayotgan asosiy jarayonlarga muvofiqlik talablariga javob beradi.
Ikkinchidan, fan, asosan, kichik biznesni rivojlantirish uchun rag'batlantiruvchi omil bo'lib, bu bizga texnoparklar, kichik biznesni qo'llab-quvvatlash shakli sifatida, ijtimoiy ishlab chiqarishning sifat jihatidan yangi darajasiga ko'tarilishimiz haqida gapirishga imkon beradi.
Uchinchidan, texnoparklarda fan fundamental va amaliy tadqiqotlarni o'tkazish uchun moliyaviy va boshqa qo'shimcha imkoniyatlarga ega bo'ladi, shu bilan fan davlatdan katta mustaqillikka ega bo'ladi. Shu nuqtai nazardan, texnoparklar mahalliy fanni qo'llab-quvvatlashning jozibali shaklidir.
Shunday qilib, texnoparklarning vujudga kelishi va rivojlanishi jarayoni Rossiyani juda qiyin iqtisodiy vaziyat bilan chetlab o'tmasligi kerak. Hozirgi inqirozdan chiqishning bir usuli - bu mahalliy fan va bilimga asoslangan ishlab chiqarishga ishonish. Shu munosabat bilan, texnoparklar ushbu jarayonda eng muhim rol o'ynashi mumkin.
Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili Davlat dasturining 135-bandida tadbirkorlik va innovatsion sohadagi istiqbolli loyihalarni moliyalashtirish mexanizmlarini rivojlantirish uchun venchur fondlar, venchur kompaniyalar va innovatsion korxonalar faoliyatini tartibga solish bilan bir qatorda venchur loyihalarni sug‘urtalash bo‘yicha normativ-huquqiy hujjat loyihalarini ishlab chiqish belgilangan. Bu venchur loyihalarga sug‘urta himoyasini taqdim etish uchun sug‘urta kompaniyalaridan sohaning zamonaviy tendensiyalari asosida yangi xizmatlarni ishlab chiqish va innovatsion yechimlarni talab etadi. Xo‘sh, venchur tushunchasining o‘zi nima va bu yo‘nalishda sug‘urta xizmatlari zarurmi?
Xalqaro tajribada venchurli biznesda dastlabki bosqichlardanoq yuqori tavakkalchilik xatari mavjud bo‘lib, investitsiyalashtirilgan jarayonlarning yakuniy natijalari amalga oshirilgandan keyin ijobiy samaraga erishilmasa moliyalashtirilgan mablag‘dan ajralib qolish mumkin²¹. Biznesning bu turiga ilm-fan sohasidagi ilmiy-tadqiqot natijalarini moliyalashtirish ko‘proq mos keladi.
Venchur fondini yangi ishlanmalarga mablag‘ kiritishga tayyor turgan yagona investor deb aytish mumkin. Bunday ko‘rinishdagi kredit mablag‘lariga ehtiyoj asosan endi ish boshlayotgan tadbirkor, olim, tadqiqotchi, injener va kashfiyotchilarda yuzaga kelib, ular o‘ziga xos, antiqa g‘oyalarni va istiqbolli ishlanmalarni mustaqil ravishda amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yishadi.
Yakuni noaniq bo‘lgan, loyiha uchun tijorat banklarining kredit va qarz mablag‘larini olish albatta, qiyin. Mana shunday bir holatda tadbirkorga yordamchi va homiy sifatida venchurli biznes investorlari kirib kelishadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, investorlarning asosiy maqsadi tadbirkorga yordam berish emas, balki yuqori foyda olish bo‘lib hisoblanadi. Ammo, ixtiro o‘zini oqlamagan holatlar ham kuzatiladi. Ana shu jarayonda bu loyihalarning qaysidir qismlarini yoki to‘laligicha sug‘urta himoyasiga olinishi ixtirochi olimlar va tadbirkorlar himoyasini ta’minlashda muhim qadamdir.
2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturida bir qator mutlaqo yangi loyihalarni hayotga tatbiq etish ko‘zda tutilgan.
Xususan, iqtisodiyotni rivojlantirish va faol tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashning ustuvor yo‘nalishi asosida ko‘riladigan chora-tadbirlardan biri innovatsiyalarni moliya­lashtirish masalasiga qaratilgan.
Ya'ni tadbirkorlik va innovatsion sohadagi istiqbolli loyihalarni moliyalashtirish mexanizmlarini rivoj­lantirish maqsadida tegishli normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish belgilangan. Bunda venchur fond­larning huquqiy maqomi va ularni tashkil etish tartibi, venchur kompaniyalar va fond­lar, venchur fondlarni boshqarish bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar hamda innovatsion korxonalar faoliyatini tartibga solish, venchur kompaniyalar va fondlar uchun malakali boshqaruv va ekspert kadrlarni tayyorlash, venchur loyihalarni sug‘urtalash kabilarni nazarda tutish rejalashtirilgan.
Shu o‘rinda ta'kidlash kerakki, jahon taj­ribasini o‘rganish natijalari iqtisodiyot­da venchur fond, venchur kapital, venchur biznes kabi terminlar va jarayonlar mavjudligini ko‘rsatadi. Xo‘sh, bu tushunchalar qanday ma'nolarni anglatadi, jarayon esa nimalardan iborat? Manbalarga ko‘ra, zamonaviy iqtisodiyot innovatsion faoliyat samaradorligini ta'minlovchi mexnizmlar majmuasiga ega bo‘lib, ulardan biri venchurli tadbirkorlik hisoblanadi. Venchurli tadbirkorlik va venchurli investitsiya moliyaviy mexanizm hamda yuqori daromad manbai hamdir.
Ilmiy tahlillarda keltirilishicha, innovatsion loyihalarni amalga oshirish chog‘ida moliyaviy, bozor, texnik, baho xatarlari kuzatilishi mumkin. Moliyaviy xatar – mablag‘larning behudaga sarflanishi, bozor xatari – bozordagi talabga javob bermaslik, texnik xatar – texnik jihatdan loyihaning amalga oshmasligi, baho xatari – bozordagi narx-navoga raqobatlasha olmaslik bilan bog‘liq. Bunday “xatarli loyihalar” bilan ishlovchilar esa venchur biznesmenlar, ularni moliyalashtiruvchi muassasalar esa venchur fondlar deb ataladi. Zero, venchur so‘zi ingliz tilidagi venture – xatar ma'nosini bildiradi.
Venchur fond bevosita innovatsion korxonalar va loyihalar bilan ishlovchi kompaniya hisoblanadi. Iqtisodiyotning har qanday tarmog‘ida innovatsiyani joriy etish moliyaviy mablag‘ – investitsiyani talab qilishi tabiiy. Innovatsion biznesni investitsiyalash jarayoni odatdagidan ko‘ra farqlanadi. Dunyo amaliyotida bunday investitsiyalashning asosiy manbalaridan biri venchur kapitali hisoblanadi. Umuman olganda, venchurli investitsiyalashning strategik qo‘yilmalarning odatdagi shakllariga nisbatan o‘ziga xos jihati shundaki, investor nazorat aksiya paketini sotib olmaydi, kelgusida o‘z ulushini foyda bilan sotish uchun firmani rivojlantirishga o‘z mablag‘ini sarflaydi. Ko‘p hollarda venchur kapitali mustaqil fondlar ko‘rinishida bo‘lib, ular kichik va o‘rta korxonalarni investitsiyalash uchun moliyaviy ins­titutlar sarmoyasini o‘ziga jalb qiladi. Jahon tajribasida ba'zi moliyaviy ins­titutlarning o‘zida ham venchur fondlar amal qilishi kuzatilgan. Bundan tashqari, venchur sohasida xususiy investorlar va yirik kompaniyalarning birgalikdagi ishtiroki, ya'ni korporativ venchurlash ham mavjud. Shu bois, venchur kapitalni rasmiy va norasmiy sohalarga ajratish mumkin. Venchur kapital firmasi, venchur fondlar, moliya-sanoat guruhlari, ilmiy-texnika sohasida ishlovchilarni, kichik kompaniyalarni qo‘llab-quvvatlovchi maxsus fondlar, pensiya jamg‘armasi, sug‘urta kompaniyalari, milliy va tijorat banklari, transmilliy venchur fondlar kabilar venchur kapitalning rasmiy sohasiga tegishlidir. Venchur kapitalining norasmiy a'zolari esa o‘z jamg‘armalarini sarflovchi jismoniy shaxslar, biznes-angellar, biznes-inkubatorlar, texnoparklar, texnopolislar, investitsiya faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxs­lar kabilardir.
Qayd etish joizki, venchur kapital xususiy biznesni moliyalashtirishning muqobil manbai sifatida AQShda dunyoga kelgan, keyinchalik yevropada paydo bo‘lgan. AQShda rasmiy venchur kapital sohasiga mansub bo‘lgan tijorat-moliya tashkilotlari keng tarqalgan. Ularning faoliyat maqsadi pul mablag‘larini yig‘ib, foyda olish uchun bir muncha manfaatli loyihalarni moliyalashtirishdan iborat. Ma'lumotlarga qaraganda, ko‘p hollarda venchur fondlar mas'uliyati cheklangan hamkorlik shaklida tashkil etiladi. Ayni ushbu tarixiy shakl venchur kapitalni tuzishda qulay vosita bo‘lib chiqqan. Bunday faoliyat mas'­uliyati cheklangan va umumiy sheriklik qismlaridan tarkib topgan.
Jahon amaliyotida venchur fondlarda ko‘p hollarda banklar, yirik korporatsiyalar, sug‘urta kompaniyalarining faol ishtiroki kuzatilgan. yevropadagi tajribaga ko‘ra, bu boradagi hamkorlik shartnomalari 10 yilga tuzilgan, ba'zida yana 3 yilga uzaytirilgan.
Tahlillarning ko‘rsatishicha, dunyoda norasmiy venchur kapitalning eng ko‘p haj­mi biznes-angellarning investitsiyalarini tashkil etgan.
Umuman xalqaro miqyosdagi tajribadan ma'lum bo‘lishicha, venchur kapital amaliy g‘oyalarning tijoratlashtirilishida katta yordam bergan. Chunki ushbu kapital korxonalarning innovatsion taraqqiyotini ta'minlashning yagona omili sifatida xizmat qilgan. Shu bois, dunyo miqyosida venchur kapitalni innovatsion biznes rivojining asosi deyishadi.
Turli mamlakatlar, chunonchi, AQSh, Yaponiya, Finlyandiya, Hindiston kabi davlatlar tajribasini o‘rganish natijalarining ko‘rsatishicha, venchur biznes iqtisodiy rivojlanishning innovatsion modeli sifatini tubdan o‘zgartirishi, uni investitsiya bilan ta'minlashi, pirovard natijada iqtisodiy o‘sishga olib kelishi, investitsiya taqchilligini bartaraf etishi mumkin.
Mamlakatimizda ham islohotlarning yangi bosqichida ayni masalaga e'tibor berilib, tegishli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirishga, yalpi ichki mahsulot haj­mining o‘sishiga xizmat qilishi shubhasiz.
Biznes inkubator — kichik va o`rta biznesni yuritish malakalari berish va tadbirkorlik madaniyatini tarbiyalash bilan shugullanadigan ixtisoslashgan muassasa. Biznes inkubator , asosan, xo`jalik yurituvchi subʼyektlarga dastlabki faoliyatida bozor iqgisodiyoti bo`yicha zarur bilimlarni o`rgatish, biznes reja tuzish, mablag`lar topish, xalqarr grantlar olishda ko`maklashish, tadbirkorlik g`oyalarini amaliy loyihalarga aylantirish va joriy etish, shuningdek kichik va o`rta korxonalarga menejment va marketing xizmatlari, tashkiliy, texnikaviy, iqtisodiy yo`sindagi xizmatlar ko`rsatish kabi vazifalarni bajaradi. Biznes inkubator tadbirkorlik malakalarini rivojlantirish va mahalliy ishbilarmonlarni, shu jumladan yoshlar, ayollar va aholining boshqa guruhlarini xalq xo`jaligiga jalb etishni kuchaytirish muammolarini yechishga xizmat ko`rsatadi. Biznes inkubator faoliyat turiga ko`ra korxona inkubatorlari, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash markazlari, innovatsiya va menejment markazlariga bo`linadi. Dastlabki Biznes inkubator lar 20-asrning 70 —80 yil lari da AQSH da paydo bo`ldi. Keyinchalik jahondagi boshqa mamlakatlarda ham keng tarqala boshladi. Hozirgi paytda dunyo bo`yicha 2000 dan ortiq yirik Biznes inkubator lar ish olib boradi. O`zbekistonda birinchi Biznes inkubator 1995 yilda BMTning YUNIDO tashkiloti va O`zR Davlat mulk qo`mitasining hamkorliqdagi "O`zbekistonda biznes inkubatorlar tarmog`ini shakllantirish va rivojlantirish" loyihasi asosida tashkil etildi. Respublikada jami 25 Biznes inkubator mavjud bo`lib, ular yirik shaharlar va viloyat markazlarida faoliyat ko`rsatmoqsa, bir yidsa 5 mingdan ziyod kishi o`qitildan.