Agrobiologiya háM Ósimliklerdi qorǵAW

1.TIYKARGI BOLIM
KOLORADO QOŃIZNIÑ MORFOLOGIYASI.Kolorado qońizi – bul júdá úlken shıbın-shirkeyler. Úlkenlerinin’ uzınlıǵı 8-12 mm ge shekem hám keńligi 7 mm ge shekem ósiwi múmkin. Qońizlar denesiniń forması málim dárejede suw tamshısın yadǵa saladı : uzinshaq, tómende tegis hám joqarida. Erjetken qońiz 140-160 mg massa ıyelewi múmkin.
Qońiz denesiniń maydanı qattı hám azmaz jarqıraǵan. Bunday halda, arqa tárep bóylama sızıqlar menen sarǵish-qara, qarın bolsa ash toq sarı renge iye. Qońizniń qara uzın bóyli kózleri domalaq hám keń bastıń qaptal táreplerinde jaylasqan. Qońiziniń basında úshmúyeshlikke uqsas qara noqat, sonıń menen birge 11 bólekten ibarat háreketleniwshi, segmentlengen antennalar bar.Kartoshka qońiziniń qattı hám júdá kúshli elitrasi denege bekkem jabıwadı hám ádetde bóylama sızıqlar menen sarǵish-toq sarı, kemrek sarı renge iye. Kolorado qanatları torlanǵan, jaqsı rawajlanǵan hám júdá kúshli, bul qońizga azıq-awqat dereklerin izlew ushın uzaq aralıqlarǵa barıw múmkinshiligin beredi.
Qońizlardiń urǵashıları ádetde erkeklerine qaraǵanda bir az kishilew hám olardan hesh qanday parq etpeydi.Entomologlarniń pikirine kóre, Kolorado qońiziniń ortasha omiri shama menen bir jıl. Usınıń menen birge, geypara sabırlı adamlar qisga ańsatǵana hám hátte bir neshesine shıdawları múmkin. Bunı qanday qıladı? Bul júdá ápiwayı - olar diapauzaga (qıs uyqisina) túsedi, sol sebepli bunday úlgiler ushın úsh jasqa tolǵan jas da shegara emes. Íssı máwsimde shıbın-shirkeyler jer júzinde yamasa olar baǵatuǵın ósimliklerde jasaydı. Kolorado qońizlari gúzdi hám qisti kútip, yarım metrge shekem topıraqqa sińip ketedi hám ol jerde minus 10 dárejegeshe suwıqqa shıdamlı. Báhár kelip hám topıraq jaqsı isinganda - plyus 13 dárejeden joqarı bolsa, qońizlar jerden shıǵıp ketedi hám tezlik penen azıq-awqat hám násil beriw ushın juplıq izley baslaydılar. Bul process onsha úlken emes hám ádetde 2-2, 5 ay dawam etedi, bul zıyankeslerge qarsı gúresti talay quramalılastıradı.Kolorado qońiziniń jasaw jayı bir yarım ásir dawamında derlik bir neshe mıń ret kóbeygenine qaramay, dúnyada bul zıyankes ele kózlerinde kórilmegen hám qáwipli dep bolmaydı. Shvetsiya hám Daniyada, Irlandiya hám Norvegiyada, Marokashda, Tunisde, Izrailda, Jazairda, Yaponiyada joq.Kolorado qońizlarinin’ tiykarǵı azıǵı, sonıń menen birge olardıń lichinkalari Solanaceae semeystovasina tiyisli ósimliklerdiń jas urıqları hám japıraqları. Kartoshka, pomidor, temeki, baklajan, petunya, qálempir ósetuǵın orında qońizlar óz awqatların tabadı. Sonıń menen birge, olar bul semeystovaniń jabayı ósimliklerin mensinbeydiler. Bunnan tısqarı, eń áhmiyetlisi, qońizlar kartoshka hám patlıcan jewdi jaqsı kórediler. Shıbın-shirkeyler bul ósimliklerdi derlik tolıq tutınıw etiwi múmkin: japıraqlar, jaralaydı, túbir miyweleri. Azıq-awqat qıdırıwda olar uzaqqa, hátte ónlab kilometrlerge ushıp ótiwge ılayıq. Shıbın-shirkeyler júdá shidamli bolıwına qaramay, olar 1,5-2 ayǵasha májburiy ashlıqqa ańsatǵana shıdam berediler, qısqa múddetli kútiw jaǵdayına túsediler.Kolorado kartoshkası qońizi Solanaceae semeystovasina tiyisli ósimliklerdiń jasıl massası menen azıqlanganligi sebepli onıń denesinde mudami elementlar toplanıp qaladı. Usınıń sebepinen, qońizdiń tábiy dushpanları júdá az, sebebi qońizlardan qutılıw múmkin emes hám hátte uwlı zatlı esaplanadı.Kolorado kartoshka qońizi júdá mol hasıl, tóyimli hám átirap -ortalıqtıń túrli faktorlarına, ol ıssı yamasa suwıq bolıwına demde iykemlese aladı. Zıyankes ádetde qolaysız sharayatlardı basdan keshiredi, qısqa waqıt ishinde qıs uyqusida qaladı hám bunı jıldıń qálegen waqtında ámelge asırıwı múmkin. Erjetpegen Kolorado qońizi (lichinka emes) jaqtı toq sarı renge iye hám sırtqı kórinisi júdá jumsaq mayek tuwılǵannan 3-4 saat ótkennen, qońizlar tanıw kóriniske iye. Shıbın-shirkey asıǵıslıq menen intensiv túrde azıqlana baslaydı, japıraqlar hám urıqlardı tutınıw etedi hám 3-4 hápteden keyin jınıslıq jetisedi. Avgustda tuwılǵan hám keyinirek Kolorado qońizlari ádetde násilsiz qislaydi, biraq kópshiligi kelesi jazǵa jetisedi.Qońizlarniń bul túrine tán biri bul 3 jıl yamasa odan da uzaǵıraq dawam etiwi múmkin bolǵan uzaq waqıt qishlash (diapuza) jaǵdayına ótiw qábileti bolıp tabıladı. Eger zıyankes jetilisken ushıp ketsa-de, buǵan kúshli, rawajlanǵan qanatlar járdem beredi, nega bolıp tabıladı ol qáwipli waqitlarda bunı etpeydi, bálki ózin ólik etip kórsetip, ayaqların qarnina basıp, jerge jigiladi. Sol sebepli, dushpanǵa jaysha ketiwden basqa ilaji joq. Usı waqıtta qońiz "jallanadi" hám óz jumısın dawam ettiredi.Sonday etip, Kolorado qońizlari basqa shıbın-shirkeyler túrlerinen (qumırsqalar, pal hárreleri, termitlar) ayrıqsha bolıp esaplanıw, social dúzılıwǵa iye emes, sebebi olar jalǵız shıbın-shirkeyler, yaǵnıy hár bir bólek shaxs hám jasaydı, gruppalarǵa bólindisten. Báhárde jeterlishe igallasganda, tabıslı qislagan qońizlar jerden shıǵıp ketedi hám kúsh tawıp, erkekleriurǵashılardı qıdırıwdı baslaydılar hám tezlik penen juplasa baslaydılar. Juplıq oyınları dep atalǵannan keyin, urıqlantirilgan urǵashılar azıqlanatuǵın ósimliklerdiń japıraqları astına máyek qóyadılar. Erjetken urgashi, regiondıń hawa rayı hám ıqlımına qaray, jaz máwsiminde shama menen 500-1000 máyek qoyıwǵa ılayıq. Kolorada máyekleri ádetde toq sarı renge iye, kólemi 1,8 mm, súyri-sopaq, 20-50 danadan ibarat gruppalarda jaylasqan. 17-18 kúnlerde máyeklerden lichinkalar shıǵadı, olar tóyinganligi menen ataqlı.Qalqandorlar — koksidlar genje gruppasina tiyisli teńqanotli sóriwshi shıbın-shirkeylerge kiredi. Jer júzinde keń tarqalǵan. 1300 ge jaqın túri málim. Denesiniń uzinligi 2 mm , mumli qalqan menen oralǵan . Qalqandorlar keskin jınıslıq qapırıqorfizmga iye. Urǵashılarınıń qanat hám ayaqları, ádetde, murti, kózi de bolmaydı. Erkagi urǵashısınan kishi, aldınǵı jup qanatı bar. Awız apparatı ápiwayılasqan, murti hám ayaǵı jaqsı rawajlanǵan. Urǵashısı 20—170 máyek qóyadı. Lichinka hám úlken jasdaǵıları ósimlik shirasi menen azıqlanadı. Qalqandorlardıń alma útir siyaqli qalqandori , kaliforniya qalqandori , biynápshe gúlirang qalqandor túrleri mıywe hám citrus tereklerine, shay putalarına hám de ónimine úlken ziyan jetkeredi hám karantin ob'yekti esaplanadı. Kópshilik túrleri egislik atızlar átirapındaǵı bóget regionlarına egilgen terekler hám basqalardı ziyanlaydi. Gúres ilajları : qurigan hám ziyanlanǵan shaq hám de putaqlardı joq etiw; báhárde terekler urıq shıǵarǵanǵa shekem hám guzda, geypara jaǵdaylarda jazda insektitsidlar (karbofos, konifidor, donadin hám basqalar ) menen qayta islew.