Agrobiologiya háM Ósimliklerdi qorǵAW

Seziw denesheleri.Janlikler sırtqı ortaliqti, ozine tasir etetugin faktorlardi kóriw, iyis seziw, uslap koriw, esitiw, dem seziw, temperatura da osmotikaliq basimdi seziw, gravitaciyaliq hareketti seziwi arqali anıqlaydı, olarǵa ózlerinin reakciyasin korsetedi. Koriw quramali yamasa fasetkali kózleri arqali Amelge asadi.Fasetkali kozler kóplegen dóñgelek yamasa alti qirli fasetkalardan ibarat tuwri mozaykaliq kórinis beredi. Hár qiyli túrge tiyisli janliklerde quramali kozleri arqali kóriwdi qabillaw túrlishe. Geypara janlikler predmettin uliwma sxemasın kórse, basqalari anıq kore aliw qabiletine iye. Rendi ajiratiw jaqsi rawajlangan bolip, janliklerdin kopshiligi qızıl rendi kore almaydi, biraq ul'trafiolet nurlarin qabillaydi. Kópshilik janlikler kún nurına bagdarlanip ushadi. Tunde janip turǵan elektr lampasina keliwshi janliklerde svetokompasliq hareket penen baylanisli. Apiwayi kozler, yamasa kozsheler erjetken janliklerde quramali kozleri arasinda mañlay hám basin joqargi tarepinde jaylasqan.Qurlarinda bastiñ qaptal tarepinde jaylasip, bagdar aliwga múmkinshilik beredi. Iyis seziw murtlarinda jaylasqan denesheler arqali amelge asirilip, júdá kushli rawajlangan processti orinlaydi. Aziqliq zatlarin, hawa agimin, temperaturanin ozgeriwin tolıq ajirata aladi. Dám seziw denesheleri awiz apparatında jaylasqan seziw receptorlarinin fiziologiyaliq ayırmashiligi, birinshisinde — tómen koncentraciyali gaz tarizli, ekinshisi joqari koncentraciyali suyiq zatlarda analizleniw arqali amelge asiriladi. Uslap kóriw denesi joqarisinda hám murtlarinda jaylasqan júnler, túklerin sol zatqa tiygiziw arqali barliq magliwmatti ajiratip aliw múmkinshiligine iye bolip tabiladi. Esitiw denesheleri denenin túrli orinlarinda jaylasip, sirttan kelgen hár qiyli dawislar tolqinin qabil etiw arqali ózlerinin reakciyalarin keltirip shigaradi.
Dem aliw sesetemasi. Janliklerdin dem aliw denesheleri uzin tarmaqlar hám shaqalardan turatugin traxeyalardan ibarat. Traxeya - forması domalaq, kóp tarmaqlangan, jinishke traxeya kapillyarları - traxeolalar menen tamamlanatugin trubka esaplanadi. Traxeya ushlari qursaq boliminin qaptalinda (segiz jupqa shekem) hám kokirek boliminde (eki jup) jaylasqan, ayriqsha tesiksheler ( stigmalar) arqali sirtqa ashiladi. Dem aliw tesikshelerinde hawa kiriwin tamiyinlewshi qaqpaqlar baladı. Hawa tesiksheler arqali mayda traxeyalarga, aqirinda traxeolalarga jetedi. Dem alganda hawadan kislorod jutilip, belok molekulaları maylar hám uglevodlardin okisleniwi waziypasin atqaradi. Okisleniw processi okislewshi fermentler-oksidazalar qatnasiwinda amelge asip, uglekislotali gaz payda bolip, denenin tirishiligi ushin kerekli bolǵan issiliq mexanikalıq energiya ajiralip shigiwi juz beredi. Denedegi uglekislotali gaz teri hám traxeyalar arqali sirtqa shigariladi. Dem aliw intensivligi jutilgan kislorod hám bolip shigarilgan uglekislotali gaz mugdarina baylanisli bolip, bular arasindagi qatnas dem aliw koefficenti dep ataladı.Uglevodlar okislengende dem aliw koefficenti birge teñ bolip, gaz almasiw maylar hám beloklar esabinan, qıyın okisleniw bolǵanda, dem aliw koefficenti 0, 7-0, 8 tómenleydi. Janliklerdin awqatliq racioni ozgergende, metamorfozda, diapauzasinda, ash qalganjagdaylarda dem aliw koefficenti ózgeredi. Bul jagdaylardini qalpine keliwi janliklerdin saqlanip qaliwin tamiyinleydi. Jaqsi ushiwshi janliklerde kókirek hám qursaq bolimlerinde traxeyalar menen baylanisli hawa qaltashalari baladı.Ushiw aldinan olar hawa menen toltirilip, ushiwdi jenillestiredi. Misalı, may qanizinda traxeya sistemasınin uliwma siyimliligi 630 mm3 qurap, bul janliklerdin kobirek ushiwin tamiyinleydi.