|
v) fiziologikalıq neytral tóginler.
Tóginlerdiń joqarıda kórsetilgen qásiyetleri topıraq ózgeshelikleri hám xolatini názerde tutqan túrde isletiwde inabatqa alınadı. Mısalı, xlorli kebirlengen topraqlarda quramında xlor-ion bolmaǵan tóginler (sulfatlı kaliy), sulfatlı kebirlengen topraqlarǵa xlorli kaliy solinishi zárúr.
Quramındaǵı azıq zatlardıń túrine qaray mineral tóginler ápiwayı hám quramalı tóginlerge bólinedi. Ápiwayı tóginler azotli, fosforli, kaliy hám mikroelementlilarga bólinedi. Azotli tóginler: ammiak selitrasi quramında 34-35% azot nitrat yamasa ammiak formasında boladı. Suwda jaqsı eriydi, ızǵar tortadi. Qurǵaqlay jerde (bınada ) saqlaw kerek. Ammoniy sulfatı quramında 21—22% azot boladı. Donador karbamid (mochevina) quramında 45—46% azot boladı. Nitrofos - quramalı azotli-fosforli tógin, quramında 23—24% azot hám 14—17% fosfor boladı. Ammiakli suw quramında 16—20% azot bar.
Fosforli tóginlerge ammofos, quramalı fosforli-azotli, ammoniyli superfosfat, ápiwayı superfosfat hám basqalar kiredi. Ammofos hám quramalı fosforli-azotli tóginler donador bolıp, quramında 43—46% fosfor hám 11% azot bar. Ammoniyli superfosfat donador, quramında 14—16% fosfor hám 1, 5—2, 0% azot boladı, ápiwayı superfosfat - untaqsimon hám donador, quramında 14—20% ózlestiriletuǵın fosfor boladı. 2-ulesli superfosfat donador, onıń quramında 45% ge shekem ózlestiriletuǵın fosfor boladı.
Kaliyli tóginler: xlorli kaliy — mayda kristall, untaqsimon formasında, quramında 58—60% kaliy boladı. Tiykarǵı kaliyli tógin esaplanadi. Kaliy duzı - mayda kristall kóriniste, quramında 40% kaliy boladı. Nitrofos - quramında tiykarǵı azıq zatları (azot - 12%, fosfor — 12%, kaliy — 12%) bar. Ammofos — quramında 50% fosfor, 10—12% azot, 1, 2—1, 4% mıs hám rux boladı. Nitroammofos - quramında 16—17% ten azot, fosfor hám kaliy boladı. Ammoniy polifosfati - donador formada, quramında 10—12% azot hám 62—64% fosfor boladı. Suyıq qospalı tógin quramında 10% azot, 34% fosfor bolıp natiyjeliligi untaqsimon yamasa donador qurǵaqlay xolatdagi tóginlerden qalıwmaydı.
Mineral tóginler natiyjeliligi olardı maqul túsetuǵın múddette, normada hám waqtında isletiwge baylanıslı. Olar ádetde eginlerdi egiwden aldın, urıw topıraqqa qadalayotganda hám ósip rawajlanıw dáwirinde dalaga solinadi. Kóp jıllıq tájiriybelerge kóre, gúzgı súdigardan aldın dalaga 20—30 tonna/ga tezek, fosforli tóginler jıllıq normasınıń 70—80% ini, kaliyli tóginlerdiń bolsa 50% ini salınǵanı maqsetke muwapıq. Azotli tóginlerdiń 25—30% ini g'o'za urıwın egilayotganda dalaga solinsa, kógerip shıqqan nixol jedel rawajlanadı.
G'o'zaning ósip-rawajlanıw dáwirinde mineral tóginler (tiykarınan azotli hám kaliyli, bólekan fosforli) dalaga ósimlikti azıqlantırıw ushın solinadi. Bunda tómendegiler inabatqa alınıwı zárúr:
— ósimliklerdiń tiykarǵı ósiw dáwirlerinde azıq zatlarǵa bolǵan biologiyalıq talabı ;
— ósimlik túbiriniń rawajlanıw tártibi;
— tóginlerdiń topıraqtaǵı xolati;
G'o'za mısalında ósimlikti azıqlantırıw ushın mineral tóginler tómendegi tártipte topıraqqa salınǵanı maqul:
- nixol 2—4 xaqiqiy japıraq shıǵarganida náldan 15—18 sm;
- shonalash dáwirinde náldan 20—22 sm;
- gúllew hám payda payda bolıw dáwirinde náldan 30—35 sm uzaqlıqta hám qarıq tubidan 3—5 sm tereńlikke solinadi.
Sońǵı jıllarda mineral tóginlerdiń jańa túrleri jaratılıp atır, shet el mámleketlerden keltirilmoqda. Olardan paydalanıw xar bir topıraq -ıqlım sharayatında ayriqsha siyasiy gruppalastırılgan jantasıwdı talap etedi. Mineral tóginlerdi awıl xojalıǵında isletiwdiń áhmiyetli talaplarınan biri, olar ósimlik talabın jetkilikli dárejede qandırıwı menen bir qatarda topıraq, oqar hám jer astı suwining sapasın buzmasligi (pataslamasligi) kerek. Mineral tóginlerdiń kópshilik kóbisi suwda tez eriwsheń hám háreketchan bolǵanlıǵı sebepli, olar quramındaǵı zatlardıń belgili bólegi oqava, jer astı suwini pataslaydı. Odan tısqarı, ásirese azotli tóginler, ósimliktiń biologiyalıq talabınan kóp topıraqqa solinsa jetiwtirilgan payda (palız eginleri, xo'l mıywelar ) quramında azot zatsınıń muǵdarı kóbeyip ketedi. Onı tutınıw etken insan organizmi zaxarlanadi. Sol sebepli mineral tóginlerdi keń kólemde isletiw menen bir waqıtta insan, xayvonot hám ósimlik dúnyası hám átirap -ortalıq (oqar hám jer astı suwi, topıraq ) pataslanmasligi tiykarǵı kriterya retinde inabatqa alınıwı zárúr.
Mineral tóginlerdi isletiw topıraqtıń ónimlilik dárejesine, ósimliklerdiń túrine, mólsherlengen payda muǵdarına xam baylanıslı boladı. Ózbekstannıń xar qıylı regionlarında ótkerilgen tájiriybelerge qaraǵanda g'o'zaga mineral tógin tómendegi tártipte berilgeni maqsetke muwapıq.
Azotli tóginler - maqul túsetuǵın normasınıń 25—30% urıwdı egiwden aldın, 5—10% urıw egilayotganda, qalǵan bólegi 2—3 márte ósimliklerdiń ósip rawajlanıw dáwirinde (aqırǵı azıqlantırıw 10—15 iyuldan keshge qalmawı maqul).
Fosforli tóginler — maqul túsetuǵın normanıń 70—80% gúzgı súdigardan aldın (kebirlengen jerlerde urıw egiwden aldın topıraqqa ishlov berilgende), qalǵan bólegi urıw egiw waqtında hám g'o'zaning gúllew dáwirinde (azotli tóginge qosıp beriledi).
Kaliyli tóginler maqul túsetuǵın normasınıń 50% dalani súdigar etiwden aldın, 50% g'o'zaning shonalash-ǵumshalaw dáwirinde (azotli tóginge qosıp beriledi).
Masaqlı eginler egilgen atızlarǵa maqul túsetuǵın normanıń fosforli hám kaliyli tóginlerdiń 100%, azot tóginlerdiń 30% ini yerni xaydashdan aldın, qalǵan bólegin teń muǵdarda erte baxorda hám poyalash dáwiri baslanıwında azıq retinde beriledi.
Sorawlar : 1. Topıraqqa tógin ne ushın solinadi?
2. Organikalıq tóginlerge neler kiredi?
3. Mineral tóginler degende ne túsiniledi?
4 Fiziologikalıq ashqıltım hám neytral tóginler haqqında túsinik beriń.
5. Mineral tóginlerdi topıraqqa salıwda neler inabatqa alınadı?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
