|
11-LEKCIYA. ORGANIKALIQ HA;M MINERAL TOGINLER. ORTAQLARG;A QARSI GU’RESIW
Joqarı hám sapalı payda alıw ushın ósimliklerde barlıq azıq zatları bolıwı zárúr. Olar topıraq quramında organikalıq hám mineral birikpeler formasında boladı. Olardıń bólekleniwi (dárz ketiwi) hám minerallasıwı nátiyjesinde ósimlikler ózlestiretuǵın xolatga aylanadı. Azotni — ósimlikler ammoniy (NH4) kationi, azot anioni yamasa azotli kislota (NO), fosforni - fosfatlar, altıngugurtni — sulfatlar formasında ózlestiredi. Kaliy, kal'tsiy, magniy, kremniy ósimlik túbirine ion formasında, temir — ion yamasa quramalı birikpe (xolatlar), marganets, mıs, rux — kationlar, molibden hám bar — anionlar (molibdat hám barat) formasında topıraqtan ótedi.
Azıq zatlarınıń muǵdarı topıraqtıń suw hám xavo rejimi menen tıǵız baylanıslı boladı. Topıraq eritpesindegi ionlardıń muǵdarı ızǵarlıqqa baylanıslı, topıraq qatlamındaǵı kislorod túbir arqalı dem alıwdı hám azıq zatlardıń ózlestiriwin támiyinleydi. Bul processlerdiń baǵdarı hám jedelligi ıqlım sharayatına xam baylanıslı boladı.
Tóginler organikalıq hám mineral xolatda boladı. Organikalıq tóginler áyyemginen awıl xojalıǵınıń dexqonchilik tarawinde qollanıladı. Organikalıq tóginlerdiń hasası xayvonot hám ósimlik dúnyasınıń qaldıqları esaplanadi. Olar topıraqqa aralashgach mikroorganizmlar qatnasıwında chiriydi hám ósimlikler ushın zárúr bolǵan zatlar menen topıraqtı boyitadi. Ekenin aytıw kerek, ósimlik aǵzalarında 85 ten artıq makro hám mikroelementlar bar. Ósimlik hám xayvonot dúnyası qaldıqları quramında xam usı zatlar belgili dárejede boladı. Organikalıq tóginlerge tómendegiler kiredi: tezek — xayvonot dúnyasınıń shıǵındıları. Onıń quramında ósimlik ushın zárúr bolǵan barlıq azıq zatlar bar. Tezektiń shırıwı nátiyjesinde payda bolǵan organikalıq zat tásirinde topıraqtıń suw-fizikalıq ózgeshelikleri (suw ótkiziwchanligi, suw sıyımlılıqı, ıssılıq sıyımlılıqı, qısıqlıǵı ), biologiyalıq qásiyetleri jaqsılanadı. Organikalıq zat bóleklengende ajıralıp atırǵan kómir kislotası tásirinde qıyın ózlestiriletuǵın birikpeler háreketchan xolatga keledi.
Odan tısqarı, topıraq betindegi xavoning karbonat angidrid gazı menen bayıwı nátiyjesinde ósimliklerde fotosintez procesi jedellesedi. Tezek menen birge topıraqqa júdá kóp mikroorganizmlar túsedi, olar qatnasıwında azıq zatların ósimlik ózlestiriwi jedellesedi.
Tezektiń jıynalısı, muǵdarı hám sapası (quramı ) buyımlar kútimine, berilip atırǵan ot-jemdiń sapası hám quramına, buyımlardıń túri hám jasına baylanıslı boladı. Iri shaqlı moldan bir kúnde 20—30 kg, otdan 15—20 kg, qo'ydan 1, 5—2, 5 kg tezek jıynaladı. Malxanalarda jıynalǵan tezek topıraqqa salıwdan aldın arnawlı orınlarda belgili múddette saqlanıwı kerek. Sonday etilse tezek quramındaǵı organikalıq zat bóleklenedi, juqpalı kesellik taratıwshı mikroblar o'ladi, otaqlar urıwınıń unish dárejesi keskin pasayadi.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, xar gektar dalaga salınǵan tezek almaslap egiw quramındaǵı ósimlikler paydadorligini dán esabine 1 tsentnerga asıradı. 1 gektar jerge salınatuǵın tezek muǵdarı 20—30 tonna bolıp, gúzgı súdigar aldından arnawlı úskeneler járdeminde dalaga sepiladi. Ayırım xojalıqlarda tezek suwǵa aralastırılıp «sharbat suvi» retinde g'o'zaning rawajlanıw dáwirinde beriledi.
Kompostlarni (xar qıylı organikalıq qaldıqlar qospası ) tayarlawda fosfor tógini xam qosıladı hám ayrıqsha jayǵa (tereń bolmaǵan or i, úlken kólem degi arnawlı úskeneler) jıynalıp ústinen suyıq tezek yamasa suw quyilib bastırıp qóyıladı.
Torfni (tolıq chirimagan, batpaqlıqta ósetuǵın ósimlikler qaldıg'i) ádetde tezekke qosıp dalaga sebiw (súdigardan aldın ) paydalı bolıp tabıladı.
Qus taslandıqı quramında azıq zatlar tezekke salıstırǵanda kóp. Biraq quramındaǵı azot tez ushıp ketedi. Sol sebepli onı qurǵaqlay orında ústine topıraq yamasa torf jawıp saqlaw kerek. Dalaga xar bir gektarǵa 2—4 tonna salıw múmkin.
Kók ot (sideratlar) jetiwtirilayotgan atız ósimlik (no'xot, shabdar hám basqalar ) jaqsı rawajlanǵannan keyin xaydaladi. Nátiyjede topıraq organikalıq zatqa boyiydi.
Batıl suw qaldıg'idan (kanalizaciya hám x. k.) arnawlı usılda quritilgach tógin retinde paydalanıw múmkin. Awıl xojalıǵı ónimlerin qayta isleytuǵın sanaat shıǵındıların xam tógin retinde isletiw múmkin.
Shorvachilik fermalarında jıynalıp atırǵan suyıq tezek joqarı sapalı hám tez tásir etiwshi organikalıq tógin qatarına kiredi. Onıń quramında 0, 3—0, 4% azot, 0, 3—0, 6% kaliy boladı. Suyıq tezek ósimlik rawajlanıp atırǵan dáwirde azıqlantırıw ushın xam isletiliwi múmkin. Palız eginleri ósimlikler egiletuǵın jerlerge tezek súdigardan aldın salınǵanı maqul.
Mineral tóginler quramında ósimlik ushın zárúr bolǵan azıq zatlar ximiyalıq usıl menen jaratıladı. Mineral tóginler topıraqqa salınǵanda qáliplesiwi múmkin bolǵan ortalıqǵa qaray tómendegilerge bólinedi:
a) fiziologikalıq ashqıltım tóginlerden ósimlik jedel súwrette kationni ózlestiredi, anion bolsa topıraq eritpesine ótedi (ammoniyli sulfat, kaliyli xlorid, kaliyli sulfat, ammoniy-azotli tógin hám mochevina);
b) fiziologikalıq-sıltıiy tóginlerden ósimlik anionni ózlestiredi, kation bolsa jıynalıp topıraq ortalıqın sıltıiylashtiradi (natriy nitratı, kaliy hám kal'tsiy nitratları );
Do'stlaringiz bilan baham: |
