|
Sho`ller zonasinin` topiraqlari
Jaylasiwi. Sho`l zonasi Orta Aziya menen Qazaqstannin` ken` tegislikleri menen oypatliqlarinda jaylasip jer maydani 130 mln g`a. Olar tegisliklerine qon’ir, taqir ha`m shol qumlaq topiraqlar uliuma maydani 65 mln g`a.
Klimati. Sho`ller zonasinin` klimati qurg`aq jauin shashinin` jilliliq mug`dari 75-200 mm. Qista ha`m erte ba`xa`rde jauadi. Jada jauin joq. Effektiv t- ranin` summasi 4000-5000.
Osimligi. Kserofitler yarim puta ,putalar efemeler qumlarda kustarnik boyalich biorgun djuzzbunili qaldim qum aktsiyasi cherkez, aq seksueul. Tegisliklerde (ustirte,batpaqliq dala ilayli tegisli sho`llerde juusan` salenka turleri ko`p, pallis boyalich, qara sekseul, cherkez, tamariks .
Relefi. Sho`l onasi rel`fi juda` quramali ulken teritoriyani turan oypatlig`i iyelep atir.Tegislikte Aral ten`izinen Qara qum, Qizil qum, Moyin qum Tegislikler (Ustirt) qumliqlar qara qum, qizil qum, alasplari (Amu ha`m sir) oypatliqlardan (Aral, Sari qamis.)
Ulken maydandi a`yiemgi ha`m xa`zirgi Sir, Amu, Todjen, murgab, Atrek da`ryanin` del`talari yieleydi, dolina uzboe Sariqamis kotlovina. S savra K turanskiy nizzmennostiy prilagaet vozvishennoe pustinnoe ploto Ustyurt, S sevro apoda Betlak-dala.
Taw jinislari.Topiraqlar payda etiushi ken` tarqalg`an taw jinisi turan oypatlig`inda a`yemgi ha`m ha`zirgi allyuvial ha`m ko`p-allyuvial jatqiziqlari ha`r qvyli mexanik sostavtag`i ha`r qiyli karbonatli ha`m duzlang`an.Ploto ustirte gipisli zemli za`xa`rdin` izzvesten ha`m supesler menen qaplang`an.
Morfologiyasi. Apiuayi boz topiraqlarda juqa shim qabati Ao onin` astinda boz ren`li gumusli gorizont (V) jaylasqan. Bul eki gorizontin` qalin`lig`i 50-10 cm Otkinshi gorizonttan pa`ste juuilg`an korbonatlar toplang`an ollyuvial gorizont jaylasadi, onin` astinda ana jinis less.
Illyuvial gorizontta a`dette karbontlardan basqa 130-200 sm araliqta gipis mayda kristallardin` jiyindisi ushirasadi.Ashiq ha`m qaraltim boz topiraqlarda joqarida keltirilgen gorizontlar ushirasadi biraq olardin` gorizanttin` qalin`lig`i ashiq boz topiraqlarda qisqa,al qaraltim,boz topiraqlarda pod tipinde uziniraq boladi.Boz topiraqlardin` ko`pshiligi suwg`arilip egiletug`in jer retinde paydalanig`analiqtan bunday ma`denniy topiraqlarda joqaridag`i aytilg`an gorizontlardin` shegarasi aniq topiraqlarda joqaridag`i aytilg`an gorizontlardin` shegarasi aniq bilinbeydi.
Qa`siyetleri Boz topiraqlar jen`il less jinislarinan payda bolg`anliqtan ta`biyg`iy jag`dayda olardin` fizikaliq qa`siyetleri jaqsi bolip keledi. Boz topiraqtin` ko`lem qa`siyetleri jaqsi bolip keledi. Boz topiraqtin` ko`lem awirlig`i 1,2-1,4 g/sm.Topiraqtin` geuekligi 45-55% gumus 1-2% ashir boz topiraqlarda,a`piuayi boz topiraqlarda 2-3% al qaraltim boz topiraqlarda 4-5% Topiraqtin` sindiriu siyimlig`i 15-20 ml.ekv. Basqa topiraqlarg`a salistirg`anda boz topiraqtin` o`zine ta`n ximiyaliq qa`siyetlerine bir allyuvial gorizontal karbonatlardin` mug`dari 10-20% ne deyin boliui menen ajiralip turadi.
6-LEKTSIYA. QIYIN O’ZLESTIRILETUG’IN TOPIRAQLARDIN’ QA’SIYETLERI, O’NIMDARLIG’IN ASIRIW ILAJLARI. SHORLANG’AN TOPIRAQLAR, OLARDIN’O’NIMDARLIG’IN ASIRIW ILAJLARI.. QIYIN O’ZLESTIRILETUG’IN TOPIRAQLAR
Allyuvial protsessler degenimizde ag`in suwlar menen ilay quminin` alip keliniui ha`m olardin` sol a`tirapta sho`giui tusinliledi. Allyuvyidin` mexanikaliq qurami suwdin` ag`isinda baylanisli qayirda suw tez aqsa qum ko`p sho`gedi, ag`is pa`seygen sayin mayda bo`leksheler sho`gedi. Sonliqtan da`r`ya angari sho`gedi, da`r`ya janinda qum ko`p boladi.
Del`taliq qayirlarda topiraq payda boliug`a da`r`ya tasiwinan basqa da`r`ya ko`l suwlari ta`sir etedi. Solardin` ta`sirinen bul jerlerde duzlang`an topiraqlar ko`p. Del`tada topiraq payda boliudin` xarakterli belgisi allyuviy siziqliq zatlarg`a baylau da`r`ya basseyini jan`a topraqlarin alip keledi, mexanizimilerge, aziqliq elementlerge bay, gidromorf topiraqlar ko`p, topiraq payda etiushi faktorlar dinamikaliq topiraqlardin` salistirma evolyutsiyasi tez.
Del`tanin` rel`fi uliuma tegislik tuslikten arqag`a qarata ha`r bir km 1-=20 sm uklom bar Amudar`yanin` alip kelgen ilay ana jinis bolip esaplanadi.Amuda`r`ya suwinin` jilliliq ilaylig`i 2,5g-l. qista 1 g ,al ba`ha`r aylarinda 3,5 g/l ge jetedi.Amudar`ya alip kelgen ilayda jaysaq jer jilina 1mm ge ko`teriledi.No`kiste 3,5-4 m Moynaqta 10 m qalin`liqta.Ortasha qalin`liq y m Amuda`rya`nin` ten`iz yamasa ko`ge quyar jerinde suw ag`izip kelgen jinislardan payda bolg`an tegislik del`ta delinedi.
Da`r`yanin` qatti ag`ip turg`an jerinde 20% ke shekem qum all qalg`an 10% saz olay bolsa bul haqiyqiy saz. Allyuvial jatqiziqlar negizinen qayir topiraqlar ha`m taqirlar. Da`rbyadan qansha uzaqlag`an sayin taqir topiraqlar.
Introzonal topiraqlar degenimizde ta`big`iy zonalardin` tayga dala sho`l ishinde jaylasqan biraq olardin` o`simligi genezisi ha`m qa`siyetleri boyinsha parq qilatug`in topiraqlarg`a aytiladi. Bularg`a a`dette shor topiraqlar delinedi .
1. Solonchaklar (kebirler)
2. Solonetsler
3. Solodler (solinchakovie pochvi) bolip 3 tipke bo`linedi.
Solonchaklar (kebirler).
Topiraqtin` quraminda 2% ten ziyat suwda jaqsi eriytug`in o`simlikler ushin ziyanli duzlar bolsa,bunday jerlerge solonchaklar (kebirler delinedi.) Kebirlerdegi duzlardin` ximiyaliq quramina qarap otirip to`mendegi klasslarg`a bo`liniui mumkin.
1. Sul`fatli-sodali (Batis Sibir, Zavolj`e)
2. Xlorli sul`fatli (Kazaqstan, Orta Aziya)
3. Sul`fatli xlorli (Pri chernomor`e)
4. Xlorli prikaspiy oypatlig`i.
Kebirler sirtqi ko`rinisi boyinsha 1 neshe gruppag`a bo`linedi.
1) Jumsaq kebir, 2) Qatiwashli kebir, 3) Qara kebir
3-gruppalarin payda boliwi duzdin` sapasina baylanisli.
Budan basqa egin egiletug`in maydanlarda ha`r qiyli da`rejede shorlang`an jerler ushirasadi olardi 3 guppag`a bo`linedi.
1. A’zzi shorlang’an 0, 3%
2. Ortasha shorlang’an 0,3-0,y%
3. Kushli shorlang’an 1% a`tirapinda.
S olonetsler
Shor topiraqlar klasina kirip TSK de Na ionlarinin` jutiliui menen basqa topiraqlardan parq qiladi. Bul topiraqlardi solonchaklardin` juuiliuinan payda bolg`an degen gipoteza bir-bedroyts. Oytkeni solonetslerde derlik ha`mme waqitta soda ushirasadi, onin` payda boliui to`mendegi reaktsiya menen ketiui mumkin.
S O L O D A L A R
Solonetslerdin` quramindag`i natriydin` N+penen almasiu na`tiyjesinde dalalar zonasinda ximiyaliq qa`siyetleri jag`inan podzol tog`aylarg`a uqsas solodlar payda boladi. Bulardin` ko`pshilik qa`siyetleri solonetslerge uqsas biraq topiraqtin` reaktsiyasi qishqil a`dette buni ketiriu ushin izvest` salinadi, na`tiyjede
(PPK) n + CaSO3 = (PPK) Ca+N2SO3 + N2OSO2
OON ekspretlerinin` mag`liumatlari boyinsha suriwge jaramli jerlerdin` o`zlestiriwi to`mendegishe Evropada -11%, Aziyada-13%, Arqa Amerikada-51, Afrikada 22, Avstraliyada ha`m Jan’a Zelandiyada -14, Qubla Amerikada-11%, G’MDA da 60%. Suriwge jaramli jerler degende ha`zirgi zaman texnikasi ha`m melioratsiyalarda qollanip egiwge bolatug`in jerler kirgizilgen.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
