Adabiyotshunoslik tarixi

Arastu hakim estetikasi. Arastu (er. av. 384-322 yillar) barcha zamonlarning olimlari uchun ustoz sanalgan buyuk yunon faylasuflaridan biri. Uning otasi Nikomax tabiblar naslidan bo‘lib, Makedoniya shohi Eminta III saroyida xizmat qilgan. Arastu mil. av. 367 yili Aflotun akademiyasiga o‘qishga kirib, yigirma yil o‘tgach (Aflotun vafotidan keyin), Afinani tark etadi. 340 yili Makedoniya poytaxti Pellaga Filip II tomonidan taklif etilib, bo‘lg‘usi imperator Iskandarga murabbiy etib tayinlanadi. 336 yilda Afinaga qaytib, o‘zining falsafiy-es­tetik maktabini ochadi. Qadimiyat faylasufi Diogen Laertiyning yozishicha, kataloglarda Arastuning bir necha yuz asarlari qayd etiladi. Ulardan asosiylari: “Evdem”, “Sofist”, “Politik”, “Mneksen”, (“Dialoglar”), “G’oyalar haqida”, “Farovonlik haqida”, “Birinchi analitika”, “Ikkinchi analitika”, “Kategoriyalar”, “Sofistlarga raddiya” (mantiq faniga doir bu asarlar “Orga­non”ga jamlangan); “Fizika”, “Metafizika”, “Evdem axloqi”, “Axloqi kabir”, “Siyosat”, “Poetika”, “Ritorika” va boshqalar... Arastu asarlari, asosan, to‘rt sinfga bo‘linib, tasnif etiladi: mantiq, fizika (tabiiyot), metafizika (ruhiyat) va etika-axloq fanlariga oid asarlar. “Organon”da Arastuning sakkiz xil asari: “Kategoriyalar” (“Ma’qulot”), “Germenevtika”, “Analitika” (“Al-qiyos”) va “Poetika” (“Nafis san’atlar haqida”) tilga olinadi. Bu asarlarning hammasi Sharq tillariga tarjima qilingan.
“Poetika” asari. A.F.Losevning yozishicha, Arastu go‘zallik va ajiblik haqidagi fikrlarida aqliy idrok va hissiy idrok uyg‘unligiga e’tibor beradi⁴⁵. Arastuning “Poetika” (“Nafis san’atlar haqida”) kitobida hozirgi zamon tushunchasidagi she’­riyat emas, balki umuminsoniy nafosat, san’at, xususan, so‘z san’ati qonun-qoidalari bayon qilinadi. Arastu, umuman, poetik san’at to‘g‘risida, shuningdek, uning alohida ko‘rinishlari (epos, drama, lirika) va ulardan har birining imkoniyatlari, poetik asarning yaratilishi va jamiyat hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi hamda insonlar ruhiyatini poklash va ular qalbida asar qahra­monlarining qayg‘u-hasratlariga hamdardlik uyg‘otish uchun rivoyat (mifos) qanday tanlash zarurligi to‘g‘risida so‘zlaymiz. Bundan tashqari, asarning tarkibi nechta va qanday qismlardan iborat bo‘lishi, shu bilan birga, bu mavzuga tegishli bo‘lgan hamma boshqa masalalar haqida ilmiy-nazariy fikrlarini bildiradi. Arastu “Poetika”sidagi asosiy g‘oya – mimesis (mimesis), ya’ni poeziyada o‘xshatish san’ati degan g‘oyadir. Tabiiyki, bu erda hayotni, xarak­terlarni tasvirlash qonuniyatlari haqida so‘z boradi. Arastu fikricha, epos va tragediya, shuningdek, komediya va difiramb ijod etish, avletika va kifaristikaning⁴⁶ katta qismi – bularning hammasi, umuman aytganda, o‘xshatish (mimesis) san’atidan o‘zga narsa emas; ular o‘zaro uch jihatdan: tasvirlashning turli vosi­talari bilan (1); tasvirlash predmeti bilan (2); rang-barang, o‘ziga xos usullar bilan (3) farqlanadi.
Atoqli arastushunos, “Poetika”ni yunonchadan ruschaga tar­jima qilgan M.L.Gasparov sharhida taqlid – o‘xshatishning bu uch turi: 1) nima yordamida tasvirlanishiga ko‘ra; 2) nima tasvirla­nishiga ko‘ra; 3) nimani qanday tasvirlashga ko‘ra o‘zaro farq­lanadi. O’xshatish – taqlid san’ati hayotni turli tasvirlarda aks ettirishi mumkin. Bo‘yoqlar va shakllar yordamida o‘xshatuvchi, ya’ni rassomlik va haykaltaroshlik san’atida (1), musiqa, qo‘shiq va raqs san’atida (2); musiqaviy san’atlarning o‘zi uch turli: A. Faqat musiqadan iborat asar. V. Qo‘shiq q musiqa Q so‘zdan iborat asar. S. Raqs q musiqa Q ritmik harakatdan iborat asar hamda vaznli so‘z yordamida hayotni tasvirlovchi – ya’ni poeziya san’ati. Bu fikrlarning ibtidosi Arastu hakim asarida shunday berilgan: “Umuman aytganda, o‘xshatish (mimesis) san’ati... o‘zaro uch jihat­dan: (1) tasvirlashning turli vositalari bilan; (2) nima tasvir­lanayotgani bilan; (3) rang-barang o‘xshatish usullari bilan farq­lanadi”⁴⁷.
Poeziya san’ati nima yordamida tasvirlanishiga ko‘ra quyidagi turlardan iborat: 1. Bo‘yoqlar bilan – rassomlik, musavvirlik. 2. Tosh yoki bronza yoxud ganch bilan – haykaltaroshlik, devoriy naqsh – barelef, gorelef v.h. 3. Cholg‘u asboblari yordamida – musiqa, qo‘shiq, raqs san’atlari. 4. Faqat so‘z yordamida: epos, drama, li­rika. Dramaning o‘zi, Arastu aytganidek, kimlarni, qanday xarak­ter­larni tasvirlashiga ko‘ra: tragediya va komediyaga bo‘lingan. Arastu fikricha, tragediya yaxshi, ulug‘vor xarakterlarni, komediya – tuban yoki hajviy xarakterlarni tasvirlaydi.
G.E.Lessing fikricha, Arastu “Poetika”sida hayotga taqlid (tasvir), xarakterlar, hamdardlik va qo‘rquv orqali poklanish (catarsis) haqidagi nazariy qoidalar eposga ham, tragediyaga ham, komediyaga ham taalluqlidir. Epos, tragediya va komediyada ibratli xarakter, ya’ni hayotda bo‘lgan yoki bo‘lishi ehtimol bo‘lgan xa­rakterlar tasvirlanishi, muhimi, mantiqan izchil tasvirlanishi kerak. Arastu tasvirning turli vositalari haqida bunday deydi: “Ba’zi kishilar mahorat, ba’zilar malaka sababli, yana ba’zilar tug‘ma iste’dodlari tufayli bo‘yoqlar va shakllar yordamida ko‘p narsalarning tasvirini - o‘xshashini yaratadilar. Arastu yozadi: “San’atlarning hammasida ham alohida yo ritm, yo so‘z va yoxud garmoniya yordamida, yoki shularning hammasi uyg‘unligida tas­virlaydilar. Avletika va kifaristika hamda muzika san’atining boshqa xillari faqat garmoniya va ritmdan foydalanadi. Masalan, surnay chalish san’ati. Raqs san’atida esa gohida garmoniyasiz, ritm yordami bilan o‘xshatadilar, chunki ular ayni ifodali ritmik harakatlar orqali xarakterlar, ehtiroslar va voqealarni qayta gavdalantiradilar. Biroq vaznli so‘z yordamida, shuningdek, bir necha vaznni aralashtirib, yo ulardan birontasini qo‘llash yo‘li bilan yuzaga keluvchi, yoxud yalang‘och (vaznsiz) so‘z vositasida tas­virlovchi san’at (ya’ni nasr) hozirgacha (ta’riflanmay)⁴⁸ qolayo­tir”. Arastu vaznsiz, faqat so‘z bilan voqea va xarakterlarni tas­virlovchi badiiy nasrning ta’rifini ko‘zda tutgan bo‘lsa kerak.
Arastuning keyingi fikrlaridan anglashiladiki, epos, tra­gediya va komediya uchun umumiy bo‘lgan badiiyat qoidalari (mimesis – hayotga taqlid, o‘xshatish, qayg‘u, hamdardlik, qo‘rquv uyg‘otish, voqealarning kutilmagan o‘zgarishi – keskin burilish, peri­pe­tiyalar, xarakterlarning izchiligi v.h.) badiiy nasrga ham taal­luqlidir. Birov trimetr, elegik yoki boshqa shunga monand she’r turlari yordamida tasvirlaydi. Shunday ekan, biz Sofron va Ksenarx mimlariga ham, suqrotona suhbatlarga ham umumiy nom bera olmaymiz⁴⁹. Faqat “ijod” tushunchasini vazn bilan bog‘lovchi kishilargina hayotni qayta gavdalantirish mohiyati tufayli emas, umuman, vazn tufayli (ularning hammasini) shoirlar deb ulug‘lab, ba’zi birlarini elegiklar, boshqalarini epiklar deb ataydilar. Mabodo, tibbiyot yoki tabiiyotga oid qandaydir risolani vaznga tushirgan holda nashr etsalar, muallifni odatda shoir deb atay­dilar. Bu o‘rinda Gomer va Empedokl bilan vazndagi yaqinlikdan boshqa hech qanday umumiylik yo‘q, shu boisdan har ikkisini shoir deyishdan ko‘ra, birinchisini shoir, ikkinchisini tabiatshunos deb atash adolatlidir. Shu bilan barobar, Xeremon “Kentavr”da barcha vaznlarni aralash holda qo‘llab, rapsodiyalarni barcha ritmik o‘lchovlardan yaratgani singari kimdir hamma vaznlarni qo‘shgan holda ishlatib, asar yozib chiqarsa, (uni) ham shoir deb atashga to‘g‘ri keladi. Bu masala xususida aytilganlar etarli bo‘lar (Mas., keyinroq paydo bo‘lgan musiqali drama, opera, kino asarlarida turli tasviriy san’atlar – musiqa, raqs, ashula, dialog, monolog va hokazolar birgalikda qo‘llanilishi mumkin. Rapsodlar – xalq baxshilarining doston aytishlarida ham she’riy, nasriy vaznlar, musiqadan foydalaniladi).
Quyiroqda Arastu she’riy vaznda yozilgan tarixga yoki tabiat­shunoslikka doir barcha asarlarni poeziya deyish noto‘g‘ri ekan­ligini aytadi. Arastu fikricha, Gerodot asari vaznda yozilsa ham, vaznsiz yozilsa ham baribir poeziya emas, balki tarixdir. Sababi – tarix hayot voqealari va inson qilmishlarini bayon qiladi, poeziya – konkret holatlarda ko‘rsatadi. Ammo tabiat yoki falsafaga doir shunday asarlar ham borki, ularni ham ilmiy, ham badiiy asar deyish mumkin. Biroq ba’zi bir san’atlar borki, ular hamma aytilganlardan, ya’ni ritm, ohang va vazndan foydalanadi. Mas., difirambik poeziya, tragediya va komediya shular jumlasidandir. Bular shu bilan farqlanadiki, ularning ba’zilari mazkur vosi­talardan birdaniga, boshqalari esa ayrim qismlaridagina foy­dalanadi, xolos.
Arastu san’at asaridagi tasvir, hodisalarning xilma-xil­ligi haqida bunday deydi: “San’atkorlar muayyan shaxslarni tas­vir­laydilar, ular esa yaxshi yoki yomon bo‘lishi mumkin (negaki, shaxslarning qandayligi shu bilan belgilanadi, zero hamma odam­lar xarakterlaridagi illatlar yoki fazilatlar jihatidan farq­lanadilar). Ular bizdan yaxshiroq yoki bizdan yomonroq yoki hatto bizdek bo‘ladilar (tasviriy san’atda ham, masalan, Polignot eng yaxshi kishilarni, Pavson – yomonlarni, Dionisiy esa bizga o‘xshash kishilarni tasvirlaydi”. Chamasi, yuqorida qayd etilgan tasviriy usullarning har biri ham ana shunday tafovutlarga ega bo‘lsa kerak. Demak, xilma-xil predmetlarning tasviri ham har xil bo‘­ladi. Chunki shunga o‘xshash farqlanuvchi xususiyatlar raqsda ham, avletikada, surnay va kifara chalishda, nasr va musiqasiz she’rda ham bo‘lishi mumkin. “Argant yoki Timofey va Filoksen “Kik­loplar”da qanday qahramonlarni yaratgan bo‘lsa, difiramb va komlarda ham shundaylarni yaratish mumkin. Tragediya va komediya orasida ham xuddi shunday tafovut mavjud: komediya hozirgi vaqtda yashayotganlardan ko‘ra yomonroq, ikkinchisi esa, yaxshiroq kishilarni tasvir etishga intiladi”.
Arastu aks ettirishning turli usullari haqida bunday yozadi: “Bu sohada asarlar yana aks ettirish usullari jihatidan ham bir-biridan farqlanadi. Zotan bir xil narsani bir xil vosita bilan tasvirlagan holda yo muallif voqealarga aralashmay hikoya qilishi yoki o‘zini xuddi Gomerday tutishi mumkin. Yoki butun tasvir davomida muallif o‘zligicha qolishi yoxud barcha aks ettiriluvchilarni harakatdagilar sifatida gavdalantirishi mumkin”⁵⁰.
Bu bilan Arastu hakim badiiy adabiyotdagi tur tushunchasini farqlab ko‘rsatmoqchi bo‘lgan. Zotan, muallif asar voqealariga aralashmagan holda, uning o‘zini boriday tasvirlasa, bu eposdir (xuddi Gomer asarlaridagi kabi). Agar muallif tasvir davomida o‘zligicha qolib, o‘z (tuyg‘u va kechinmalari)ini aks ettirsa, u lirika bo‘ladi. Barcha aks ettiriluvchilar, ya’ni kishilar va voqealarni harakatdagilar sifatida tasvirlasa, u drama bo‘ladi. Alloma har bir adabiy turga xos xususiyatlarni ko‘rsatish bilan birga keyinroq har bir turga mansub janrlarni qalamga oladi. Mas., epik turga xos epopeya, lirik turga xos difiramb, dramatik turga xos tragediya va komediya haqida batafsil ma’lumot beradi.
Arastu tragediyaning avval ibtidoiy, sodda, maqsadi ham boshqa ekanligini, buyuk shoirlar etishib chiqib, uni kamolga etkazganlarini aytadi. “Tragediya o‘zining hamma ko‘rinishlarida, o‘z holicha va teatr tomoshasi sifatida etarli taraqqiyotga erishdimi yoki yo‘qmi, hozir bu haqda to‘xtab o‘tishning o‘rni emas. Ilk paytlarda badihago‘ylik (improvizatsiya) yo‘li bilan – difirambni boshlab berish va hozir ham ko‘p shaharlarda yana qo‘llanilayotgan fall qo‘shiqlarni boshlab berishdan kelib chiqqan tragediya va komediyaga xos xususiyatlarni asta-sekin rivojlan­tirish yo‘li bilan bir oz o‘sdi”. Xullas, tragediya ko‘p o‘zgarish­larni kechirgach, o‘ziga xos tabiiy xususiyatlarini kashf etgan holda tinib qoldi. Aktyorlar ishtiroki masalasiga kelganda, Esxil bitta aktyor o‘rniga ikkita kiritdi, xor qismini ozaytirdi va dialogni birinchi o‘ringa qo‘ydi, Sofokl esa aktyorlarni uchtaga etkazdi va dekoratsiyalar kiritdi. Kamolot masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, kichik afsonalar va kulgili ifoda usulidan boshlanib, satirik tomoshalar yo‘lini bosib o‘tgan tragediya alla­qachon o‘zining ulug‘vorlik bosqichiga erishdi; uning vazni ham (troxaik) tetrametrdan yambga aylandi (dastlab, tetrametrdan foydalanilgan vaqtlarda, poeziya asarlari satirik ruhda va ko‘proq raqsga moyil edi, dialog tez rivojlangandan so‘ng esa, bu xususiyat unga muvofiq keluvchi vaznni kashf etdi, chunki yamb hamma vaznlar ichida jonli so‘zlashuv tiliga eng yaqin bo‘lib qoldi. Biz bir-birimiz bilan qilgan suhbatda juda ko‘p vaqt yamb bilan so‘zlashishimiz buning isbotidir, gekzametr ba’zan nutq uyg‘unligi buzilgandagina juda siyrak uchraydigan hodisadir). Keymnchalik barcha hajviy she’rlar ham yamb tarkibiga kiritilgan.
Fojeiy dramalar – tragediyalarda, ko‘pincha, insoniy burchiga sodiq, adolat va haqiqatni razolat va munofiqlikdan ustun qo‘yuv­chi, vataniga shon-sharaf keltiruvchi, dovyurak, or-nomusli xarak­terlar tasvirlangani uchun tragediyaning she’riy vazni ham vaz­min, tantanavor; undagi xor va dialoglar, monologlarning so‘zlari ham yuksak va ulug‘vordir. Esxilning “Agomemnon”, “Prometey”, “Xoeforlar” (“Qasos farishtalari), Sofoklning “Shoh Edip”, “Antigona”, Evripidning “Alkesta”, “Medeya”, “Elektra” trage­diya­larida adolat va haqiqat yo‘lida mashaqqatlarni zimmasiga oladigan, ezgulik yo‘lidan qaytmaydigan xarakterlarning despo­tiya, tiraniya, zulm va zulmat kuchlariga qarshi qahramonlarcha kurashlari tasvirlangan.
Komediyalarda xalq so‘zlashuviga yaqin yamb she’riy vazni qo‘llanilishiga sabab ham ularda xalq hayotidan olingan fabula, syujet voqealari hamda u voqealarni keltirib chiqargan kulgili, hajviy xarakterlar ifodachilari – salbiy qahramonlarning qilmishlari va gap-so‘zlariga keng o‘rin berilgani uchun xalq poetik ijodi – folklordan yaxshi foydalanilgani sababli bu asarlarning qahramonlari ham, komediyalarning tili ham hayotga juda yaqindir. Arastu so‘zi bilan aytganda, bu asarlar hayotga taqlidgina emas, balki hayotning o‘zidir. Apuley, Lukian, Aristo­fan kabi xalqona so‘zga boy daho adiblar va dramaturglarning asarlarida hayotda juda ko‘p uchraydigan voqealar va odamlar tasvirlanadi. Lekin “hayotning o‘zi” deganimiz dramaturgning badiiy to‘qimasini ham inkor etmaydi. Aristofan “Bulutlar” komediyasida oddiy xalq vakili, sodda qishloqi Strepsiadning yagona o‘g‘li Fidippidga yaxshi tarbiya berolmay, iztirob chekishi, arzanda o‘g‘lining mehnatdan qochishi, otasining peshona teri bilan qiynalib topgan pullarini otchoparda poygachi otlarga sarflab sovurgani tasvirlanadi. Ya’ni bu qishloqdan shaharga kelib qolgan dehqon hayotidagi haqqoniy iztiroblarning badiiy tasviridir. Arastu “Poetika” asarida komediyaning mohiyati va takomillashuvi haqida bunday deydi: “Komediya avval aytgani­mizdek, yomon kishilarni butunlay badnom qilish ma’nosida bo‘lmasa-da gavdalantirishdir, zero kulgili holat xunuklikning bir qismi xolos. Aslida, kulgili narsa – bu hech kimning dilini og‘ritmaydigan va hech kimga zarar keltirmaydigan ba’zi nuqson va majruhlikdir. Misol izlab uzoqqa bormaslik uchun, shuni aytish kerakki, kulgili niqob azob ifodasi emas, balki unda xunuklik va beo‘xshovlikni ko‘ramiz”.
“Ritorika” asari. Qadimgi Yunonistonda ritorika (xitoba) san’ati poetika bilan uzviy aloqador bo‘lsa-da, u davlat bosh­qa­ruvi, davlat va jamoat arboblarining siyosiy faoliyati, sulh va harb, urush va tinchlik, shon-shuhratli ishlar, qahramonliklarning barchasi vatan uchun deb biluvchi notiqning xalq oldida eng muhim muammolarni muhokama qilish, o‘z maqsadi, taklifi, siyosiy yo‘lining vatan va xalq manfaatlariga muvofiq ekanligini dalil­lash usullarini o‘rgatar edi. Ellada viloyatlarida va poytaxt­larida Alkiviad, Perikl, Gorgiy, Isokrat, Likurg, Solon, Demosfen va boshqa davlat, jamoat arboblari xalq oldida nutq so‘zlar ekan, avvalo, shaxsiy fazilatlari, so‘ng ritorika san’atini yaxshi egallab olgani sababli o‘z fikrlarini mantiqiy dalillab, fuqarolarni buyuk ishlarga safarbar qilar edilar. Ellada dav­latlari gullab-yashnagan davrlarda poetika ilmi bilan bir qator­da ritorika ilmiga qiziqish juda katta edi.
Arastu “Ritorika”ning mana shu boshlanish qismlaridayoq Demokrit, Pirron va kiniklarning skeptitsizmi – shubhakor­ligiga qarshi o‘laroq, “Tabiatiga ko‘ra odamlar haqiqatni izlab topishga qobiliyatlidirlar va ko‘p hollarda uni izlab topadilar ham”, – deydi. Arastu shu o‘rinda o‘zidan avval o‘tgan ritorika olimlarining nutq san’atining hayot haqiqatini ifodalash xusu­siyatiga qiziqmay, faqat sud muhokamasida yutib chiqish usul­lariga (ya’ni, asosan, sud nutqiga) qiziqish bilan cheklanganligini tanqid qiladi. “Ritorika foydalidir, chunki haqiqat va adolat o‘z tabiatiga ko‘ra o‘ziga qarshi kuchlarga (ya’ni adolatsizlik, jabr-zulm, nohaq va nopok ishlar –M.M.) nisbatan qudratliroqdir. Lekin, agar (sud muhokamalarida va xalq yig‘inlari, hokimiyat majlislarida) noto‘g‘ri qarorlar chiqarilsa, adolat va haqiqat engilib qoladi, bunday ishlar esa qoralashga loyiqdir”⁵¹. Arastu­ning faylasuf va inson sifatidagi ulug‘vorligi shundaki, u mil­lat va xalqlarning baxt-saodatga erishuvi uchun adolatli davlat, qonunlarga barcha rioya qiladigan, fuqarolik jamiyati qurish uchun barcha davlat arboblari adolat va haqiqatni himoya qilishi, qobi­liyatlarini insoniy fazilatlar bilan bezab, jamiyatning ma’na­viy musaffoligi uchun xizmat qilish zarurligini, adib, shoir, notiqlik san’ati ustalari insonlarni ulug‘ va ezgu ishlarga da’­vat qilishi va o‘zlari namuna bo‘lishi zarurligini hech qachon e’tibordan qochirmas edi.
Quyiroqda Arastu bu fikrini yanada oydinlashtiradi: “Shoir hayotda qanday bo‘lsa, shunday tasvirlamabdi, degan ta’naga e’tiroz bildirib, shuni aytish mumkinki, shoir hayotda qanday bo‘lishi kerakligi ham tasvirlaydi. Sofoklning aytishicha, u odamlarni qanday bo‘lishi kerak bo‘lsa, shunday tasvirlaydi (Bu fikr Esxilga ham taaluqli – M.M.) Evripid esa, odamlar hayotda qanday bo‘lsa, shunday tasvirladi”.
Aristofan “Qurbaqalar” komediyasida narigi dunyoda (And saltanatida) Esxil bilan Evripidning xuddi shu masalada baxs­lashganlarini tasvirlaydi va Arastu aytgan Esxilning yo‘lini (ideal qahramonlar tasvirini – M.M.) yuksakroq san’at deb, xulosa qiladi.
Arastu “Ritorika” II kitobining 19-faslida Albert Eynshteyndan 2400 yil avval ehtimollik nazariyasining ham tamal toshini qo‘ygan. U yozadi: “Oxiri bo‘lgan narsaning boshlanishi ham bo‘ladi. Chunki hamma voqea-hodisaning boshlanishi bor. Davomi bor (mavjud yoki yangi vujudga kelayotgan) narsalarning avvalgi qismi ham bo‘ladi... San’at va fanlarning mavzui bo‘ladigan voqea-hodisa bo‘lgan, bo‘layotgan va endi (bundan keyin) bo‘lishi mumkin. Qismlari bor narsaning buguni ham bor bo‘lishi mumkin”. Agar biror narsani san’at, hunar va tayyorgarlik bilan yasash mumkin bo‘lsa, u narsani san’at, hunar va tayyorgarlik bilan yasash yanada osonroq bo‘ladi.