Adabiyotshunoslik nazariyasi

1.5. She’rda ishlatilgan hozirda eskirgan yo qo‘llanish doirasi cheklangan so‘zlar va so‘z birikmalariga izohlar:
1. Ketalar – ketadilar ma’nosida kelgan tatarcha so‘z. Bu yuqorida aytilgandek butun turkiy dunyada bir yalpi til tadbiq etish uchun o‘rinsiz urunish edi. Hozirda bu qo‘llanilmaydi.
2. Kutalar – kutadilar ma’nosida kelgan yana bir tatarcha so‘z. Bu ham adabiyot iste’molida yo‘q.


2. She’rning konstektual tahlili:

1. 
   davr ijtimoiy- tarixiy sharoiti;
   

Cho`lpon murakkab tarixiy davrda yashadi. U dunyoga kelgan va qo`liga ilk bor shoirlik qalamini olganida mamlakatimiz mustamlakachilik zanjirlari bilan o`ralgan, jahon tamadduni taraqqiyotiga munosib hissa qo`shgan xalqimiz esa og`ir ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sharoitda yashayotgandi. Adib shunday sharoitda o`zini mazlum xalqni uyg`otishni burchi deb bildi, erk va hurriyat g`oyalarini baland pardalarda kuyladi. Turkiston xalqlari milliy-ozodlik va istiqlol uchun kurashining birinchi bosqichi 1918-yil fеvral- 1924-yilgacha bo’lganligi ta'kidlanadi. Bu davrda kurashning asosiy markazi Farg`ona vodiysi bo’ldi. Tarixchi Boymirza Hayit so’zlariga qaraganda, qizil askar qo’shinlariga qarshi kurashning ilk o`chog`i Qo`qon shahri bo’lgan. 1919-yilning oxirlari va 1920-yillar davomida og’ir va dahshatli kurashlar bo’ldi. Turkiston o’lkasi xalqlarining milliy-ozodlik va mustaqillik uchun olib borgan kurashdan, bu еrda Qizil armiya qismlari va dashnoqlarning amalga oshirgan dahshatli qirg`inlaridan butun xalq alamda edi (Shamsutdinov R.Vatan tarixi. 3- kitob, .T-2009). Cho`lpon hayot yo`li ana shunday tarixiy davr sharoitiga to`g`ri keldi.

b) davr adabiyoti:
Adabiyotshunos olim Begali Qosimov ushbu davr adabiyotini “milliy va ijtimoiy kurashlar davri adabiyoti” deb ataydi. Chunki 1910-yillarda Turkiston ma`naviy hayotida keng tomir otgan o`zbek jadid adabiyoti o`zining chinakam samaralarini qiyin-qistov 1920-yillarda berdi: Cho`lpon o`z she`riyati bilan yangi o`zbek she`riyatining poydevorini yaratdi. Qodiriy o`zbek romanchiligiga asos soldi. Fitrat o`zbek dramachiligining eng sara namunalari muallifi bo`ldi.
Cho`lpon 20-yillarning boshlaridayoq “Go`zal”, “Sirlardan”, “Men shoirmi?” singari she`rlari bilan barmoq vazniga asoslangan yangi o`zbek she`riyatini yuksak taraqqiyot bosqichiga olib chiqdi. Vatan va millat manfaati bilan yashagan shoir bolsheviklar olib borgan bilansiyosatning mustamlakachilik mohiyatini fosh etishga, xalqni zulm va zo`ravonlikka qarshi hurriyat uchun kurashga da`vat etishga qaratilgan she`rlar yozdi. Cho`lpon bu she`rlari bilan adabiyotning kurash quroliga aylanishi mumkinligini isbotlab berdi.