Adabiyot birinchi qism umumiy o'rta ta'lim maktablarining -sinfi uchun darslik-majmua Qayta ishlangan uchinchi nashri O'zbekiston Respublikasi Xalq ta 'limi

TUYUQ VA TAJNIS 

---

qat'iylashgan shakldosh so'zlar. Tajnisni yuzaga keltirish uchun 
esa muallif bir necha so'zlar ishtirokida ohoriy (original, ya'ni 
birmartalik) shakldoshliklar yaratishi mumkin. Masalan,
 ul Oy, 
и Joy, uloy (ulay)
so'z birikmalari tilda o'zaro omonim emas. 
Shoir she'rda bularni shunday qo'llaydiki, natijada bir gal
 ul 
Oy (u Oy),
boshqa safar
 и Joy,
uchinchi ko'rinishda esa
 uloy 
(ulay)
ma'nolarini anglatadi. Shundan ifoda go'zalligi kelib 
chiqadi. O'quvchi yo tinglovchi shuurida ajib bir badiiy zavq 
paydo bo'ladi. 
Turkiy tillar, jumladan, o'zbek tili - tajnis yaratish uchun 
juda katta imkoniyatlarga ega. Hatto, tilimizdagi shu qulaylik 
adabiyotimizda tajnis ishlatish shart qilib qo'yilgan alohida, 
maxsus bir janrning paydo bo'lishiga olib kelgan. 
Tuyuq - shunday janr. Unda qofiyaga olingan so'z yoki 
so'zlar turkumi o'zaro shakldoshlik paydo qilishi shart. 
Lutfiyning mana bu tuyug'i qofiyasida tajnis bo'lib kelgan 
so'zlarni ко'rib o'taylik: 
Ko'ngluma har yonki boqsam,
 dog'i bor, 
Har necha dardimni desam,
 dog'i bor. 
Qilcha tanga bori ishqing yor edi, 
Bir son bo'ldi firoqing,
 dog'i bor. 
Birinchi misradagi
 dog'i bor
so'zlari ko'ngildagi dog'ni 
ko'zda tutadi. Ikkinchi misrada esa xuddi shu so'zlar
 otashi 
bor
degan ma'noni anglatadi. To'rtinchi misrada bu so'zlar 
у ana (tag'in) bor
ma'nosida kelgan. 
Tajnis qofiyaga olinganda shuning o'zi qofiya vazifasini 
o'taydi. Ya'ni ma'nosi har xil bo'lgani uchun bu yerda tajnisli 
so'zlarning takrorlanishi qofiya o'rnida qabul qilinadi. 
Shoir tajnisda aynan
 bor
so'zi mavjudligidan foydalanib 
uchinchi, ya'ni qofiyasiz misrada ham ataylab
 bori
so'zini 
qo'llaydi. Zimdan bu kalima bilan qofiyadagi so'zlar o'rtasida 
ham boshqa bir tajnis yuzaga keladi. 

---