Adabiyot birinchi qism umumiy o'rta ta'lim maktablarining -sinfi uchun darslik-majmua Qayta ishlangan uchinchi nashri O'zbekiston Respublikasi Xalq ta 'limi

MUSTAQIL O'QISH UCHUN 
TUYUQLAR 
Ko'z yoshim tuproq ila gar qotila
1
, 
Kelmagayman javridin, Haqqo, tila
2
. 
G'amzasi o'lturdi-yu ul bexabar, 
Men agar o'lsam, ne g'am ul qotila
3
?! 
Kechti umr-u tushmadi ul yor
4
ila, 
Qo'rqaram ko'nglum bu g'amdin yorila
5
. 
Bu vafosizliqki, sendin ko'rmisham, 
E'tiqodim qolmadi hech yor
6
ila. 
Ey ko'ngul, yorsiz sanga ne bor
7
bor? 
Qaydakim ul zulfi anbarbor
8
, bor. 
Chek jafo-u javr-u nozi borini, 
Bir kun o'lg'aykim, degaylar: «Bor-bor!» 
Bir nazar qildim, qui o'ldum Oya
9
men, 
Ul sababdin jon-u dilni oyamen
10
. 
Gar meni shohimg'a etkursa Xudoy, 
Hazratingda sarguzashtim oyamen
11
. 
To ishim tushti bir og'zi tor ila, 
Ko'nglumi asrar g'ami bir tor
12
ila. 
Ko'z tutarmenkim, ko'zumning suyidin 
Ko'ngli, vah, tuxmi muhabbat torila
13
. 
' Q o t i l a - qo'shiladi, qoriladi. 
2
H a q q o , t i l a - Xudoyo, tilasang ham. 
3
Q о t i 1 a - qotilga. 
4
Y о r - suyukli. 
5
Y о r i 1 a - yoriladi. 
6
Y о r - do'st, yor-u do'st. 
' B o r - y u k ; bu yerda tashvish, g'am ma'nosida. 
' A n b a r b o r - xushbo'yhidlargato'la. 
' O y a -Oyga. 
10
O у a m e n - ayayman. 
"О у a m e n - aytaman. 
12
T о r - tola, ip. 
13
T о r i 1 a - taraladi. 
89 

---

Nazariy ma 'lumot 
IRSOLI MASAL 
Gapda yoki she'rda xalq og'zaki ijodida mashhur bo'lib ket-
gan biror maqol, matal, ibora yoxud hikmatli so'z keltirib, nutq 
ta'sirchanligini oshirish usuliga
 irsoli masal san'ati
deyiladi. 
Bu yerdagi
 irsol - keltirish, masal - misol, tamsil, maqol, 
matal, ibora
ma'nolarini anglatadi. Eski o'zbek tilida maqol, 
matal va iboralar
 masal
yoki
 zarb ul-masal
deyilgan. Hozirgi 
tilshunosligimizda maqol, matal va iboralar
 frazeologizmlar
deb 
yuritiladi. 
Irsoli masal san'ati o'zbek yozma adabiyotining eng qadimgi 
namunalarida ham uchraydi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u 
bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asarlarida bu 
ifoda va tasvir vositasining yuksak namunalariga duch kelamiz. 
Xususan, Mavlono Lutfiy she'riyatida irsoli masal juda ko'p 
uchraydi. Shunga ko'ra,
 irsoli masal qo'llash - shoir ijodiyoti-
ning yetakchi uslubiy fazilatlaridan biri,
deyish mumkin. 
Irsoli masalda muallif o'z fikr-mulohazasini tap-tayyor maqol, 
matal, ibora yo hikmatli so'z orqali quwatlab oladi, shu tariqa 
o'quvchini ishontirishni kuchaytiradi, ifoda ta'sirchanligini oshi-
radi. 
Mumtoz adabiyotimiz vakillari asarlarida irsoli masal san'ati-
ning eng yorqin namunalari mavjud. Qalam ahli, xususan, 
shoirlarimiz tilning shunday zo'r imkoniyatidan mumkin qadar 
ustalik bilan foydalanishga harakat qilishgan. 
Ayni jihatdan Mavlono Lutfiy ijodi o'zigacha bo'lgan davr 
shoirlari ichida alohida ajralib turadi. Bu qalam sohibi merosida 
shunday g'azallar ham borki, ular boshdan-oxir badiiy-uslubiy 
tarafdan tamoman ana shu irsoli masal san'ati asosiga quriladi. 
«Ayoqingg'a tushar har lahza gisu...» g'azali xuddi shunday 
asarlar sirasiga kiradi. Undagi mavjud besh baytning bari aynan 
ana shu san'at ishtirokida yaratilgan. Bu qo'shmisralarning ham-
masida maqol ikkinchi satrda kelgan. Amalda u birinchi qator-
dagi fikrning tasdig'i yanglig' qog'ozga tushgan. Shu tariqa 
shoir fikrini ikki karra mustahkamlagandek bo'ladi. 

---