|
Amiriy
taxallusi bilan
she'rlar ijod qilar, shoir sifatida mashhur edi.
Tarix takrorlana-
di,
degan gap bor. O'xshash yerini qarangki, Nodira va Zulfi-
yaning turmushi ham qariyb bir xil kechdi. Ya'ni Nodira 30
yoshligida, Zulfiya esa 29 yoshida umr yo'ldoshidan ayrildi. Bu
ayriliq tabiiy ravishda ana shu ikki shoira ijodida hijron moti-
vini asosiy yo'nalishga aylantirdi. Nodira va Zulfiya faqat ada-
biyotimizdagina emas, umuman, hayotda ham o'zbek ayolining
vafo va sadoqati timsoli bo'lib tarixda qoldi.
Nodira ijodi haqida gap ketar ekan, yana bir nozik jihatni esdan
chiqarmaslik kerak. Yor timsolida zimdan Alloh ko'zda tutilishini,
bu o'zbek mumtoz g'azaliyotida an'anaviy bir hodisa ekanini yax-
shi bilasiz. Modomiki, yor Xudo ekan, uning jinsi ma'lum emas.
Aksar erkak shoirlar yor deganda go'zal bir qizni ko'z oldilariga
keltirib, uning chiroyini - qaddi-qomati, beli, sochi, yuzi, yonog'i,
ko'zi, qoshi va hokazolarini qalamga olgan, bu borada bisotidagi
bor yaxshi so'z-u ifoda-yu tasvirlarini ishga solgan. Bu mantiqan
o'zini oqlagan. Chunki Alloh - husn shohi, ya'ni go'zallikning
eng oliy namunasi, uni har qancha ta'riflasangiz ham, kamlik
qilaveradi.
Biroq endi shoira yozgan g'azal yo boshqa kichik lirik
janrlar namunalarida yor timsoliga munosabat biroz o'zgaradi.
Birinchidan, ancha umumiylashadi, ya'ni endi uni xushro'y bir
qiz sifatida tasvirlab bo'lmay qoladi. Ikkinchidan, g'azal jan-
ri an'anasiga ko'ra, lirik qahramon - oshiq tarzida namoyon
bo'ladi, erkak shoirlar yozgan asarlar mantiqan ma'shuqaga
bag'ishlanadi, shoiralar qalamiga mansub satrlarda lirik qahra-
mon oshiqqa aylanadi va g'azal endi ma'shuqaga emas, bal-
ki ma'shuqqa bag'ishlanadi, shuning uchun shoiralar qalamiga
mansub g'azallarda yorning uzun sochi, ingichka beli, qalam
qoshi, uzun kipriklari... maqtalavermaydi. Uchinchidan, shoiralar
yor(ya'ni ma'shuq)ni shunday umumiy tarzda tasvirlashi kerak-
ki, undan Allohga ishora uzoqlashib ketmasin.
Nodira ijodi bu talablarga to'la javob beradi. Uning «Eshit»
radifli g'azalida bir yo'la ham Amir Umarxon, ham Yaratganga
ishora borligini sezish qiyin emas. Bu matla'dayoq ko'zga tash-
lanadi:
Doda keldim, ey salotin sarvari, dodim eshit,
Sen shah-u, men benavo, lutf ayla, faryodim eshit.
Chindan ham, xonni ham
«salotin sarvari»
(podshohlar
boshlig'i), ma'shuqini
«shah»
deyishi, o'zini
«benavo»
hisoblashi
mumkin, bu ta'riflar,
Xudoga qaratilgan,
deb hisoblansa ham,
bo'laveradi. G'azal davomidagi
«sarvi ozodim», «sarvi nozim»,
«parizodim», «tab
7
noshodim»
undalmalari ham xuddi shunday
tarzda bir yo'la ikki obyektga qaratilgan holda qo'llangan.
Kelki, bir soat seni ko'rmoq uchun mushtoqmen,
Telba bo'ldim sendin ayru, ey parizodim, eshit, -
bayti esa she'rni yana-da hayotiyroq qilib, uning insoniy mu-
habbatga daxldorligini kuchaytirgan.
Nodira asarlari mumtoz shoiralarimiz ijodiyotining ana shun-
day o'ziga xosliklari borligini, ularni nozik tushunish zaruratini
ko'rsatib turibdi.
«Jilva ko'rsatdi chu ul satyi diloro bog' aro...», «Fig'onkim,
gardishi davron ayirdi shahsuvorimdin...», «Kel, sanga, ey shahi
jahon, mamlakati jahon fido...», «Na gul sayr ayla, na fikri ba-
hor et...»
deya boshlanadigan va boshqa g'azallarini ham majoziy
(insonning insonga muhabbati), ham ilohiy (insonning Allohga mu-
habbati) ishq jihatidan talqin etish zarur. Ana shunda asar mazmu-
ni falsafiylashadi, u irfoniy-tasawufiy ma'no-mazmun kasb etadi,
uning badiiyligi, har zamon va makonga mosligi darajasi oshadi.
Shoira asarlarida mumtoz she'riyatimiz shart va talabla-
rini mukammal o'zlashtirishga, shu у о'Ida izlanishlar qilishga,
yangiliklar yaratishga intilish sezilib turadi. Bu jihatdan uning
145
musammatlari
1
alohida diqqatga molik. Xususan, «Firoqnoma»
musammati o'zbek so'z san'atining ajoyib namunasi hisoblana-
di. Asar mazmun-mohiyati - shoira umum ijodidagi mavzu va
motivlar bilan chambarchas bog'liq.
Nodira chekkan g'am, kulfat-u hijron azob-uqubatlari yetma-
gandek, o'zi va o'g'illarining hayoti ham fojiali yakun top-
di. 1842-yili Buxoro amiri Nasrulloxon lashkar tortib kelib,
Qo'qonni bosib oldi. Uning buyrug'i bilan Nodiraning o'zi
ham, uning o'g'illari Muhammadalixon, Sulton Mahmudxon
ham, nevaralari ham vahshiyona qatl etildi.
Nodiradan xalqimizga ikki devon qoldi. Nisbatan to'la deb
hisoblanadigan turkiy devonida 189 g'azal mavjud. Ulardan
ayrimlari tojikcha. Forsiy she'rlari «Devoni Maknuna»da jam-
langan.
Sharqda sohibi devon shoir bo'lish katta sharaf hisoblangan.
Chunki devon tuzishi uchun shoir arab alifbosidagi barcha harf-
lar bilan tugaydigan g'azallar bitgan bo'lishi kerak. Nodira ikki
tilda ham ana shunday yuksak darajaga yetgan ijodkor edi.
She'riyat muxlislari orasida shuhrati juda baland edi. Bu haqda
uning o'zi faxr bilan:
Nodira, har so'zki insho ayladim,
Aydi anga ahli davron: «Marhabo!» -
deb yozganida tamoman haq edi.
Chunki, mana, oradan bir yarim asrdan ko'p vaqt o'tgan
bo'lishiga qaramay, uning she'rlari sevib o'qiladi, hofizlarimiz
tomonidan qo'shiq qilib kuylanadi, hamon kishilarga ma'naviy-
ma'rifiy, badiiy-tab'iy (estetik) zavq va lazzat ulashadi.
Nodira ijodi o'zidan keyingi ko'plab shoirlar uchun ma-
horat maktabi bo'lib xizmat qildi. Zokirjon Furqatning ayrim
she'rlari aynan ana shu shoira asarlariga nazira (o'xshatma) tar-
zida dunyoga kelgan. XX asrda Nodira haqida drama sahnaga
qo'yildi, badiiy film ishlandi. Uning nomiga san'at va ta'lim
maskanlari, ko'chalar qo'yilgan.
' M u s a m m a t - har bandi uch (musallas), to'rt (murabba'), besh (muxam-
mas), olti (musaddas), yetti (musabba'), sakkiz (musamman), to'qqiz (mutasne'
yoki tasne') va o'n (muashshar yoki mashru') baytdan iborat lirik she'r turi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
