Adabiy-nazariy qarashlar mumtoz Sharq adabiyotining takribiy qismi sifatida

6. Adabiy-tanqidiy qarashlarni ifoda etuvchi, shoirlar hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi maxsus tazkira (ar. “zikr” so’zidan, “esdalik daftari” ma’nosini beradi)lar ham ko’plab yaratilgan. Aruziy Samarqandiyning “Chahor maqola” (XII), Muhammad Avfiy Buxoriyning “Lubob al-albob” (XIII), Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” (XV), Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” (XV), Mutribiy Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” (XVII), Masiho Samarqandiyning “Muzokir ul-as’hob”i (XVII) kabilar tazkiraning go’zal namunalaridir.

“Majolis un-nafois” 8 majlis-bobdan iborat. Unda XV asrning 39-90 yillari orasida (51 yil davomida) faoliyat ko’rsatgan 459 shoir haqida ma’lumot beradi, ularning poetik mukammal asarlaridan namunalar keltiradi.

Masalan, Iste’dodli shoir Mirzobek (u yoshligida vafot etgan) haqida A. Navoiy yozadi: “Bu matla aningdurkim:

 Ko’zing ne balo qaro bo’lubdur,

         Kim jong’a qaro balo bo’lubdur.

           Zulqofiyatayndur va qofiyalari tardiakskim, javob aytmoq bu faqir qoshida maholatdindur (qiyindir, mushkuldir. Agarchi aning tiliga bu nav’ abyot ko’p o’tar erdi, ammo hargiz parvo qilib bir yerda bitimas erdi. Bu matlain faqir tugatib, aning yodgori devonda bitibman”.

         7. XIX asrda O’rta Osiyoni Rossiya bosib olgach, gazeta va jurnallar nashr etila boshlandi. Vaqtli matbuotda – “Turkiston viloyatining gazeti”, “Sadoyi Farg’ona”, “Al-Isloh”, “Oyna” kabi gazeta va oynomalarda adabiyotga doir maqolalar bosildi, bahs va munozaralar uyushtirildi.

         Xullas, adabiyotshunoslik va adabiy-tanqidiy qarashlarni ifodalovchi bu shakllar (ularning hammasini qayd qildik, degan xulosadan yiroqmiz) davr taqozasiga ko’ra rivojlanib, o’zgarib bordi, ayni paytda, badiiy adabiyotning kamolot sayin rivojiga hamkor bo’ldi.

 

 

1.