Adabiy-nazariy qarashlar mumtoz Sharq adabiyotining takribiy qismi sifatida

Adabiy-nazariy qarashlar mumtoz Sharq adabiyotining takribiy qismi sifatida.

Mumtoz Sharq adabiyotshunosligida, jumladan, o'zbek adabiyotshunosligida adabiyot nazariyasining bir qator masalalari ancha keng o'rganilgan. Bunday masalalar sirasiga ilmi aruz (Navoiy, Bobur), ilmi qofiya, ilmi badia (Atoulloh Husayniy) kabilarni kiritish mumkin. Ko'rib turganimizdek, bu masalalar adabiyotshunoslikning bir qismi – poetika doirasi bilan cheklangan edi. Sharqda "muallimi soniy" deb ulug'lanuvchi Forobiy esa yunon faylasufi Arastu ta'sirida va bevosita uning asarlarini sharhlash jarayonida badiiy adabiyot spetsifikasi(mohiyati) masalalariga e'tibor qilgan edi. Biroq mumtoz adabiyotshunoslikda adabiyot nazariyasi ham muayyan bir tizim holiga kelmagan, tatbiqiy harakterdagi hodisa edi. O'zbek adabiyotshunosligida adabiyot nazariyasining alohida tarmoq sifatida shakllanishi ham XX asrda amalga oshdi. O'zbek adabiyotshunosligining ilk nazariyotchilari sifatida A.Fitrat, A.Sa'diylarni ko'rsatish mumkin. Adabiyotshunosligimizning keyingi taraqqiyoti davomida I.Sulton, N.Shukurov, L.Qayumov, B.Sarimsoqov, B.Nazarov, T.Boboyev kabi qator nazariyotchi olimlarning tadqiqotlari adabiy-nazariy tafakkur rivojiga sezilarli hissa bo'lib qo'shildi.

Ma’lumki, Sharq mumtoz poetikasi keng qamrovli tushuncha, u arab, fors va turk tilidagi manbalar bilan cheklanmay hind, xitoy, yapon, koreys kabi o’nlab xalqlar adabiy-nazariy tafakkuri tajribalarini ham o’z ichiga oladi. Qadimgi Sharq mumtoz adabiyotshunosligida adabiy-tanqidiy fikrlar sinkretik tarzda (narsaning dastlabki, bir-biridan ajralmagan, qorishiq holati)da mavjud bo’lgan. “Shu tufayli o’tmishda” adabiy-tanqidiy qarashlar, she’r va shoirlik haqidagi mulohazalar tarixiy yodnomalarda, esdalik tipidagi asarlarda, devonlarga yozilgan debochalarda, manoqib holatlarda, kichik lirik janrlardagi asarlarda, dostonlarning maxsus boblarida, tazkiralarda, aruz, qofiya, badeye’ va sonoye’ga doir risolalarda, ba’zan esa umuman ilmi adab deb atalmish ilmlar turkumiga bag’ishlangan kitob va lug’atlarda bayon etilgan. Ularni quyidagicha shakllarga bo’lish mumkin: