Abuzalova M

Foydalanish uchun adabiyotlar: [ 1; 17; 47 ] 

---

188 
TILNING PAYDO BO„LISHI 
 
Reja: 
1.
Til qanday paydo bo„lgan? 
2.
Tilning paydo bo„lishida biologik va ijtimoiy aspekt. 
3.
Tilning paydo bo„lishi haqidagi turli nazariyalar, ularning talqini 
va ilmiy asosi. 
Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar 
Tilning kelib chiqish muammosi, “til~ong~jamiyat” mushtarakligi, 
avstralopiteklar davri, paleantroplar davri, hozirgi zamon kishilari 
bosqichi, biologik aspekt, ijtimoiy aspekt, ovozga taqlid nazariyasi, 
undov nazariyasi, mehnat qiyqiriqlari nazariyasi, imo-ishoralar 
nazariyasi, ijtimoiy kelishuv nazariyasi, dialektik materializm qarashlari, 
ilmiy farazlar. 
 
Til qanday paydo bo„lgan, degan savolning javobi qadim 
zamonlardan beri insoniyatni qiziqtirib keladi. Bu jumboqning yechimi 
juda murakkab bo„lib, uni inson nutqining paydo bo„lishi masalasi bilan 
tenglashtirib bo„lmaydi. Yuqoridagi savol faqat tilshunoslik fanigagina 
tegishli bo„lib qolmay, bu muammo antropologiya, psixologiya, 
etnografiya kabi o„nlab fanlarning ham o„rganish obyektidir. Hozirgacha 
yer yuzida umuman bashariyatga xos bo„lgan tilning qachon, qanday 
paydo bo„lganligi, dastlabki tillardagi so„zlar, uning leksik, sintaktik, 
morfologik, semasiologik xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi hal 
qilingan emas va hal etilishi mumkin ham emas. Tilning paydo bo„lishi 
bilan ayrim aniq tillarning yoki til oilalarining paydo bo„lishi 
masalalarini aralashtirmaslik lozim. Hozir yer yuzida mavjud bo„lgan 
millat, elatlarga tegishli jonli tillarning, ba‟zi bir o„lik tillarning ham 
kelib chiqish tarixi o„rganilgan, o„rganilmoqda. Bu u qadar qiyin masala 
emas. Chunki ba‟zi bir muayyan tillar va shi tillarga qardosh bo„lgan 
tillar turli davrlarda, har xil shart – sharoitlarda, bilvosita va bevosita 
sabablarga ko„ra paydo bo„lgan. 
“Til~nutq~nutq sharoiti” aspektida olib borilgan uzoq yillik 
tadqiqotlar samarasiga tayangan holda komil ishonch bilan ayta 
olamizki, tilning paydo bo„lishi ong va jamiyatning paydo bo„lishi bilan, 

---

189 
qolaversa, yer yuzida inson zotining paydo bo„lishi bilan uzviy 
bog„liqdir. Ilmiy gepoteza(taxmin)lar odamning paydo bo„lish 
evolyutsiyasi va jamiyatning shakllanishini uch bosqichga bo„lib 
ko„rsatadi: 
1.
Yuqori darajada taraqqiy etgan avstralopiteklar davri. Bu 
bosqichda ilk ibtidoiy odamlar ikki oyoqlab yurishga o„tib, tayoq, 
tosh,suyak parchalaridan qurol sifatida foydalanganlar. Bu bizdan ikki – 
uch million yil oldingi davrga to„g„ri keladi. 
2.
Paleantroplar bosqichi. Bu davrda paleantroplar, ya‟ni eng 
qadimgi odamlar sun‟iy qurollar, turar joy tayyorlaganlar, yirik 
hayvonlarni jamoa bo„lib ov qilish bilan shugullanganlar. Bu bizdan 
taxminan bir million yillar oldingi davrga to„g„ri keladi. 
3.
Hozirgi zamon kishilari bosqichi. Ilmiy taxminlar bu davr 40-50 
ming yillar oldin paydo bo„la boshlaganligini ko„rsatadi. Chamasi, bir 
million yillar avvalgi eng qadimgi odamlar uzoq va murakkab jarayon 
davomida insonga xos biologik hamda sotsial xususiyatlarga ega bo„la 
boshlaydilar. Aniq nutq ularga hayvonot dunyosidan ajralish, jamiyat 
bo„lib uyushish, uyushgan holatda mehnat qilish hamda tafakkurning 
rivojlanishiga turtki bo„ladi. 
Tilning paydo bo„lishi uchun faqat biologik zaminlargina emas, 
jamiyatning paydo bo„lishi ham nihoyatda zarur edi. Antropologiya 
(odam hamda irqning kelib chiqishini o„rganuvchi fan), arxeologiya 
(tarixiy dalillar va madaniy yodgorliklar asosida odamning o„tmish 
tarixini o„rganuvchi fan) fanlarning uzoq davrlardan beri olib borayotgan 
tekshirishlari, ilmiy izlanishlari natijasida kishilik tarixi ikki davrdan 
iborat degan fikrga kelingan. Bular – tarixgacha bo„lgan davr va tarixiy 
davr. Tarixgacha kishilarning ibtidoiy jamoa bo„lib yashashi ya‟ni 
kishilik jamiyatining shakllanish, tiklanish, uyushish davridir. 
Ibtidoiy kishilar jamoasi sotsial-biologik organizm bo„lgan. Ularda 
instinktiv mehnat qobiliyati rivojlangan bo„lib, asosan, tabiatdagi tayyor 
narsalardan foydalanganlar. Instinktiv mehnat ong va tilning paydo 
bo„lishi uchun shart – sharoit yaratgan. Olimlarning faraz qilishicha, 
mehnat, ibtidoiy mehnat qurollarini yasash inson tana a‟zolarini asta – 
sekin, juda uzoq muddatli tabiiy jarayonda takomillashtirib, til va 
tafakkurning rivoj topishida beqiyos rol o„ynagan. Albatta, dastlab paydo 

---

190 
bo„lgan til va nutqni bizning tilimizga yoki nutqimizga aslo tenglashtirib 
bo„lmaydi. Ehtimol, dastlabki tilda har biri alohida narsani, harakatni 
yoki holatni bildiradigan so„zlar bo„lmagandir; o„sha davrdagi tilga xos 
so„zlar butun boshli voqea - hodisani ifodalagandir. O„sha davrda 
insonning tovush chiqaradigan a‟zolari hozirgidek takomillashmagani 
uchun nutqda dastlab paydo bo„lgan so„zlarning talaffuzi aniq 
bo„lmagan. Demak, mehnat qilish, mehnat qurollarini yasash jarayonida 
odamlar jamoasi borgan sari uyushib boradi, natijada kishilik 
jamiyatining ilk ko„rinishlari vujudga keladi. Hayvonot dunyosidan 
ajralib chiqqan odamlarda jamoa bo„lib mehnat qilish jarayonida bir – 
birlariga nimadir deyish ehtiyoji tug„iladi. Ana shu zaruriy ehtiyoj tilning 
yaralishiga sabab bo„ladi. Til bilan bir paytda tafakkur ham paydo 
bo„ladi. Demak, uch omil -“mehnat~til~tafakkur” bir – biriga ta‟sir etib, 
ularning rivoj topishiga sabab bo„lgan. Ijtimoiy mehnat natijasida 
nihoyatda katta (kuchli) zaruriy ehtiyoj talabi bilan til nutq a‟zosi sifatida 
va miyaning asta – sekin takomillasha borishi biologik jihatdan 
xarakterlansa, til va tafakkurning paydo bo„lishi, tasavvurning, fikrning 
nutqda voqelana olishi ijtimoiylik, ya‟ni kishilik jamiyati bilan uzviy 
bog„liqdir. 
Inson tovush tili tufayli hayvonot dunyosidan ajralib chiqdi. Tovush 
tili esa tafakkursiz mavjud bo„la olmaydi. Ma‟lumki, tafakkurda bor 
narsa tilda aks etadi, tilda bori esa nutqda voqelanadi. Ayni paytda 
miyada paydo bo„ladigan har qanday oddiy tushuncha ham til orqali 
nutqqa ko„chmas ekan, ya‟ni nutq tovushlari, so„zlar orqali ifodalanmas 
ekan, bunday tushuncha o„zicha hech kimga, hatto fikr qiluvchining 
o„ziga ham ma‟lum bo„lmaydi. Qisqasi, tilsiz tafakkur, tafakkursiz til 
mavjud emas. 
Ko„rinadiki, ilmiy taxminlarga ko„ra, tilning paydo bo„lishi, bir 
tomondan, kishilik tanasining evolyutsiyasi bilan, ikkinchi tomondan, 
ibtidoiy jamoaning jamiyatga aylanishi bilan bog„liq 
bo„lgan. 
Hozirgacha tilning paydo bo„lishi haqida turli nazariyalar yaratilgan. Har 
bir nazariyada bu masalaga turlicha yondashiladi. Quyida ularning 
ba‟zilari bilan tanishamiz.