Dunyo tillarning geneologik, morfologik tasnifi reja: Tillarning geneologik tasnifi. Tillarning morfologik tasnifi

Dunyo tillarning geneologik, morfologik tasnifI


Reja:
1.Tillarning geneologik tasnifi.
2. Tillarning morfologik tasnifi.
3.Analitik tizimdagi tillar.
4. Sintetik tizimdagi tillar.
5. Polisentetik tillar.
6. Foydalanilgan adabiyotlar



Tilshunoslikka oid adabiyotlarda 3000ga yaqin til borligi qayd qilingan. (Ayrim adabiyotlarda ularning soni 5000 gacha deb ko‘rsatilmoqda). Agar ularga shevalar ham qo‘shilsa, bu son nihoyat darajada oshib ketishi mumkin.
Rossiya Federatsiyasida - 130
Hindistion - 720 til va sheva
Indoneziya - 180-200
Fillipin - 80
Janubiy Gveniya – 400 va hokazo.
Bu tillar funktsional jihatdan ham teng emas. Birida bir qabila gaplashsa, ikkinchisi xalqaro til hisoblanadi. Ba`zi tillar yo‘q bo‘lib ketgan (Amerikadagi hindu qabilalari tillari). O‘lik til-iste`moldan chiqqan, yozma yodgorliklarda saqlanib qolgan til. Masalan: lotin tili, sanskrit tili.
Dunyoda shuncha miqdorda til mavjud ekan, tabiiyki,ularni tasniflab o‘rganishga ehtiyoj tuғiladi.
Ularning eng asosiy va muhim belgilarini nazarda tutib tasniflash nihoyatda mushkul vazifa ekanligini ham o‘tgan darsimizda ta`kidlab o‘tdik. Bir necha 100 yoki 1000 kishi gaplashadigan qabila tili ham, 400 mln.dan 500 mln.gacha odam gaplashadigan ingliz tili ham alohida til hisoblanadi.
Tarixning guvohlik benshicha, o'z tiliga ega bo'lmagan birorta eng kicllik, juda ibtidoiy jamoa ham bo'lmagan. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda ko'rsatilishicha, taxminiy llisoblarga ko'ra yer yuzida 5926 dan ortiq til shevalari mayjud bo'lib, shundan 500 tasi o'rganilgan. Masalan, Sudanda yashaydiganlar 117 tilda, Hindistonda 1000 ga yaqin. Dog'istonda 100 dan ortiq. Kongada 500, Indoneziyada 250 xildagi tillarda gaplashilishi e'tirof etiladi. Dunyodagi xitoy. ingliz, hind, ispan. rus. fransuz, o'zbek tillarida millionblab so'zlovchilar bo'lgani holda kamasin, karagas tillarida juda ozchilik odamlar so'zli^shadilar. Ammo hali oz sonli kishilar so'zlashadigan kamasin. karagas kabi tillar ham mavjud, ammo ularning soni ko'p-ozligidan qat'i nazar har-bir tihiing o'z tarixi, qonuniyati bor va ular o'zjillarini qalbida avaylab asraydilar.
Tillarni tabiiy yoki ijtimoiy belgilarini hisobga olgan holda gumhlarga ajratish tasnif deyiladi. Yer yuzidagi tillarni tekshirish. o'rganish XVIII asrdan boshlangan va qiyosiy tarixiy metod asosida tillarning fonetik, leksik. morfologik xususiyatlari bir-birigataqqoslab o'rganilgan.
Bu metodning asoschilari sifatida R.Raskin (Daniya), G.Bopp, Ya. Grimm (Olmoniya), A. Vostokov (Rossiya) kabi olimlarni ko'rsatish mumkin. Dunyodagi hamma tillar eng asosiy belgilariga ko'ra ikki xil tasnif qilinadi.
I. Genelogik (kelib chiqish manbaiga ko'ra) tasnif bu tillarorasidagi fonetik, leksik, grammatik o'xshashlikka asoslanadi.
II. Morfologik tasnif tillarning tuzilish tomonidan o'xshash-ligiga asoslanadi. Bu tasnifga ko'ra tillar ikki turga ajratiladi:
1. Qo'shimchali (affiksli) tillar. Bunday tillarda nutqdagiso'zlar bir-biri bilan turli qo'shimchalar orqali beriladi. Bu tillarham o'z navbatida yana ikki guruhga bo'linadi:
a) Agglutinativ tillar. Ushbu guruhga turkiy, fin-ugor, dravid.yunon, manjur tillari kiradi va ularning xususiyati shundaki,qo'shimchalar o'zak yoki negizga qo'shiladi. Masalan, o'zbektilidagi suv so'ziga turli qo'shimchalar qo'shganda ham uningshakli o'zgarmaydi. Masalan, suvchi, suvla, suvsiz kabi va hokazo.
b) Flektiv tillar. Bu guruhga hind-yevropa, son tillari kiradi,ularda so'z yasash va turlash so'z tarkibidagi undoshlarnio'zgartirish yo'li bilan amalga oshiriladi.
2. Qo'shimchasiz tillar. Bu guruhga amorf va polisintetiktillar kiradi.
a) Amorf tillarga xitoy, tay, birma kabi tillar kiradi. Bu tillardama'no so'z tartibi ohang va urg'u bilan beriladi.
b) Polisintetik tillar - Amerika hindilari. chukot, korik kabitillar kiradi. Gap bir so'z shaklida ifodalanadi.
III. Geneologik tasnif. Bu tasnifga ko'ra tillar quyidagioilalarga bo'linadi. 1) hind-yevropa; 2) xom-som; 3) kavkaz-iberiy; 4) ugor-fin; 5) xitoy-tibet; 6) oltoy; 7) dravid; 8)indonezkabi til oilalaridan iborat.
Shulardan oltoy tillari oilasi ikki guruhga bo'linadi: 1) turkiy tillar; 2) mo'g'ul-manjur tillari. Turkiy tillarga o'zbek, qozoq, qirg'iz, turkman, qoraqalpoq, uyg'ur, ozarbayjon tillari kiradi. Ammo hozirgi vaqtda tarixi o'rganilib, bir-biri bilan qarindosh ekanligi aniqlangan tillar oilasi quyidagilardan iborat deb qaraladi.
1. Hind-yevropa tillari oilasi: bunda hind, eron, slavyan,boltiq, german, kelt, yunon, alban, ahman kabi til guruhlari kiradi.
2. Xom som tillari oilasi: abxaz, abazin, adigey, kabardin-cherkas, chechen, ingush, avar, dargin, lazgin, lak, gruzin kabi tillardan iborat.Ugor-jin tillari oilasi turkumiga: ugofm, venger, (mojar),mansi, xanti, eston, komi-nermyak, komi-ziryan, udmurd, marikabi tillar kiradi.
3. Oltoy tillari oilasiga: ozarbayjon, turk, turkman, o'zbek,qozoq qirg'iz, tatar, boshqird, uyg'ur, chuvash, yoqut, qoraqalpoq,tuva, qumiq; mo'g'ul-manjur guruhiga esa mo'g'ul, buryat,qalmiq, tugus, evan, nanay, udey kabi bir qancha tillar mavjud.
4. Xitoy-tibet tillari oilasiga: tay-xitoy va tibet tillari guruhlarikiradi va unda xitoy, dungan, vetnam, birma kabi yuzlab tillarmavjud.
5. Dravid tillari oilasiga: tamil, malayalam, kannora, teluguva raxun kabi bir qancha tillar kiradi.
6. Indoneziya tillari oilasiga: Avstraliya, Papua, Bantu,Paleofika, Poleosiyo, Chukot, Eskimos, Amerika hindilari kabitil guruhlari bor.
Bundan tashqari hech qanday tillar guruhiga kirmagan Uzoq Sharqdagi yapon, ruykuyu, quriya, ayn, burjaskiy kabi tillar ham borligini aytib o'tish kerak.Keyingi yuz yilliklarda, ayniqsa XVI-XVIII asrlar davomida turli tillarni o‘rganish natijasida to‘plagan ma`lumotlar ularni bir-biri bilan qiyoslab o‘rganishga omil yaratdi va asta-sekin tillarning bir-biri bilan yaqinlik, qarindoshlik munosabati borligi haqida fikrlar paydo bo‘la boshladi.
Frantsuz olimi Gvilel’m Postellus (1510-1581)ning «Tillarning qarindoshligi haqida», golland olimi Iosif Skaligerning (1540-1609) «Evropaliklarning tillari haqida mulohazalar» asarlari yuzaga keldi. 1786 yilda ingliz sharqshunos olimi Vil’em Djounz (1746-1794) Kal’kuttada qilgan ilmiy dokladida sanskrit tilining grek, latin, kekel’t, got va qadimgi fors tillari bilan qarindoshligini ko‘rsatib berdi.
SHu tarzda tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishiga ilmiy zamin paydo bo‘ldi.
Bu metodning shakllanishida F.Bopp (1791-1867) «Sanskrit tillarining tuslanish sistemasi va uning grek, latin, fors va german tillaridagi tuslanish sistemasiga qiyoslash» (1816), «Sanskrit, zend, arman, grek, latin, litva, qadimgi slaviyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi» nomli uch tomlik asari (1833-1952). Bu asarlari bilan tilshunoslikda agglyutinatsiya nazariyasini yaratdi.
Rasmus Rask (1787-1832)- «Qadimgi island tili va island tilining paydo bo‘lishi», YAkov Grimm (1785-1863)- «Nemis tili grammatikasi». U fonetik qonun, fonetikadagi o‘xshashliklar - «Grimm qonunini» yaratdi. A.X.Vostokov «Slaviyan tili haqida mulohazalar» (1820).
SHunday qilib avval qiyosiy-tarixiy metod, keyinchalik qiyosiy-tarixiy tilshunoslik vujudga keldi. Geneologik tasnif yaratildi.
XIX asrga kelib bu borada etarli ilmiy ma`lumotlar to‘plandi, tillarni tipologik guruhlashga ehtiyoj ortib bordi. SHu tarzda tilshunoslikda qator tasniflar vujudga keldi. Jumladan:
areal-geografik
genetik-geneologik
morfologik-tipologik
funktsional struktural kabi.